Fonetyka i fleksja rosyjska w ujęciu diachronicznym 2514-s1ROS2L-FIFR-W

Wykład (w semestrze IV i V) obejmuje następujące zagadnienia:
1. Początki kultury językowej Słowian wschodnich (rozpad ps. wspólnoty językowej i wyłonienie się trzech zespołów języków słowiańskich: zachodniego, wschodniego i południowego; Słowianie wschodni w źródłach starożytnych i w Kronice Nestora; zalążki państwowości staroruskiej; język [s]cs. i język strus.→ kanon a redakcja; zabytek redakcji [staro]ruskiej a zabytek staroruski; typy redakcji wschodniosłowiańskich i ich główne cechy; pojęcie języka literackiego i spór o jego początki na Rusi; periodyzacja historii języka rosyjskiego).
2. Główne prawa rozwojowe języka ps. i ich odzwierciedlenie we wschodniosłowiańskim systemie wokalicznym. Pochodzenie i rozwój wschodniosłowiańskich samogłosek – epoka przedpiśmienna (zmiany spowodowane prawem korelacji palatalności; dyspalatalizacja ě w położeniu po j, č, ž, š; zmiany spowodowane prawem wiązania iloczasu z barwą; procesy realizujące prawo sylab otwartych: monoftongizacja i rozpad dyftongów, rozwój połączeń dyftongicznych z n ≤ n, m – powstanie samogłosek nosowych; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek w epoce przedpiśmiennej; zanik samogłosek nosowych; zanik joty interwokalicznej, upodobnienia i ściągnięcia samogłosek; kres wschodniosłowiańskiego iloczasu; zasób wschodniosłowiańskich samogłosek u schyłku epoki przedpiśmiennej).
3. Źródła poznania historii języka rosyjskiego (cyrylica i głagolica na obszarze wschodniosłowiańskim → rusьsky pismeny Istrina/rosьsky pismeny Georgiewa, „napis gniezdowski” itp. – czyżby protocyrylica?; ważniejsze zabytki piśmiennictwa staroruskiego – podział ze względu na materiał na jakim zostały napisane: rękopisy, gramoty, inskrypcje; podział ze względu na treść i przeznaczenie: zabytki literatury religijnej i świeckiej; zewnętrzna strona tekstów – materiał, zdobnictwo, rodzaje pisma: ustaw, półustaw, skoropis; pojawienie się druku na Rusi i pierwsze teksty drukowane; od cyrylicy do grażdanki – reformy [orto]grafii).
4. Odzwierciedlenie głównych tendencji rozwojowych języka ps. we wschodniosłowiańskim systemie konsonantycznym. Pochodzenie i wartość wschodniosłowiańskich spółgłosek i grup spółgłoskowych (prawo i, u, r, k(g)A; prawo korelacji palatalności – jotacyzacja, zmiana grupy kt’(gt’), palatalizacja: I, II i III; prawo sylab otwartych – zanik wygłosowych spółgłosek, uproszczenie grup spółgłoskowych, przesunięcie granic międzysylabowych; pochodzenie i zanik wschodniosłowiańskich sonantów; sonanty a zwykłe połączenia spółgłosek płynnych z jerami; wtórne zmiękczenie spółgłosek).
5. Z metodologii badań językoznawstwa diachronicznego (przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze; metody badań historyczno-językowych; chronologizacja zmian językowych).
6. Rozwój grup typu *ărT–, *–TărT– na obszarze wschodniosłowiańskim. Zmiany w systemie prozodycznym (grupy przestawkowe a prawo sylab otwartych; rozwój grup nagłosowych: opozycja dialektalna PÓŁNOC – POŁUDNIE; uzależnienie zmian w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od północnosłowiańskiego typu przestawki; rozwój grup śródgłosowych: podział dialektalny POŁUDNIE – WSCHÓD – ZACHÓD; wschodniosłowiański I pełnogłos; wariantywne formy pełno- i niepełnogłosowe; zmiany akcentowe i ich związek z intonacją: prawo Fortunatowa-de Saussure’a, prawo Szachmatowa).
7. Cechy fonetyczne dialektu wschodniosłowiańskiego – podsumowanie (cechy wspólne południowo- i wschodniosłowiańskie; cechy wspólne zachodnio- i wschodniosłowiańskie; cechy typowe wschodniosłowiańskie).
8. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych. Skutki zaniku i wokalizacji jerów dotyczące systemu wokalicznego (pochodzenie samogłosek jerowych i ich miejsce w systemie; słaba i mocna pozycja jerów; losy jerów na obszarze wschodniosłowiańskim; czas i zasięg terytorialny zmian jerowych; opuszczanie jerów słabych, asymilacja, „zwykłe” mieszanie; samogłoski ruchome; odstępstwa od prawa jerowego – wyrównania tematyczne, analogia, wpływ cs.; rozwój napiętych î, ŷ oraz ĭ, ў przed samogłoskami jotowanymi; rozwój i nagłosowego, śródgłosowego oraz występującego na granicy morfemów lub wyrazów; rozwój jerów w sąsiedztwie spółgłosek płynnych: w grupach –TъrT–, –TьrT–, –TъlT–, powstałych na miejscu dawnych sonantów oraz w grupach będących zwykłymi połączeniami spółgłosek płynnych z jerami; zjawisko tzw. II pełnogłosu – mechanizm zmiany, czas i miejsce; wzdłużenie zastępcze).
9. Skutki zaniku i wokalizacji jerów w systemie konsonantycznym (upodobnienia pod względem sposobu artykulacji: udźwięcznienia, ubezdźwięcznienia, stwardnienia, zmiękczenia; upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: głównie spółgłosek zębowych do dziąsłowych; odpodobnienia grup spółgłosek zwartych; uproszczenia grup spółgłoskowych; powstanie nowych grup spółgłoskowych, nowych połączeń spółgłosek z jotowanymi i połączeń typu or, ol, er, el między spółgłoskami; powstanie i rozwój tzw. geminat; zanik lub zachowanie sufiksu –l– w part. praet. act. II m. sg.; wykształcenie się opozycji: dźwięczna – bezdźwięczna, twarda – miękka).
10. Tendencja do wyrównań tematu. Przejście ky, gy, xy w ki, gi, xi – tzw. czwarta palatalizacja (wiek i zasięg terytorialny zmiany; związek z zanikiem jerów; podłoże zmiany, świadectwo zabytków staroruskich i rusko-cerkiewnych).
11. Rozwój š, ž, č, šč oraz c (pochodzenie; dyspalatalizacja lub zachowanie miękkości – czas zmian i zróżnicowanie terytorialne, odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich oraz we współczesnych wschodniosłowiańskich językach literackich i w gwarach).
12. Rozwój ě (pochodzenie i zmiany w wymowie – zróżnicowanie czasowe i terytorialne; czynniki wpływające na rozwój ě w poszczególnych gwarach: charakter następującej spółgłoski i/lub miejsce akcentu; odzwierciedlenie zmian w zabytkach staroruskich; kontynuanty ě we współczesnych językach wschodniosłowiańskich; zachowanie jat’ jako znaku graficznego do reformy 1917/1918 r.).
13. Zmiana e w ’o – tzw. ruski przegłos (chronologizacja i uwarunkowania procesu; ograniczenia przejścia e ≥ ’o w rosyjskim języku literackim; inne wyjątki od ruskiego przegłosu; odzwierciedlenie ’o na miejscu e w zabytkach).
14. Redukcja wygłosowych samogłosek nieakcentowanych (wiek zmiany; czynniki sprawcze – częstotliwość użycia, sposób wymowy, znaczenie leksykalno-gramatyczne, analogia; przegląd form gramatycznych, w których samogłoski najczęściej ulegają redukcji).
15. Akanie (definicja – akanie w szerszym i węższym znaczeniu; typy akania: silne, umiarkowane, dysymilatywne, niedysymilatywne, asymilatywne, mieszane; brak akania – okanie; okanie niepełne; poglądy na temat genezy akania: teza redukcyjna, teza o archaiczności akania, teza o bałtyckim pochodzeniu akania, teza o późności akania; przykłady akania w zabytkach staroruskich; akanie jako norma rosyjskiego języka literackiego; wyjątkowe przykłady akania we współczesnej ortografii rosyjskiej; akanie w języku białoruskim).
16. Wybrane zagadnienia ze wschodniosłowiańskiej dialektologii (osobliwości fonetyczne gwar: północno- środkowo- i południoworosyjskich).
17. Rozwój kategorii gramatycznych strus. rzeczownika – liczby, przypadka, żywotności (historia liczby podwójnej: przyczyny i czas zaniku, przypadki zastępowania liczby podwójnej mnogą w zabytkach staroruskich, pozostałości dualu we współczesnym języku rosyjskim; historia wołacza: przyczyny i czas zaniku, przypadki zastępowania wołacza mianownikiem w zabytkach staroruskich, pozostałości vocativu w rosyjskim języku literackim; zachowanie wołacza w języku ukraińskim i – częściowo – w białoruskim; narodziny i rozwój kategorii żywotności: przyczyny, kolejne etapy i ich chronologizacja, wyjątki od kategorii żywotności we współczesnym języku rosyjskim).
18. Staroruskie a współczesne formy rzeczownika – zmiany historyczne (przykłady zmian w poszczególnych typach deklinacyjnych: zmiany wywołane przyczynami fonetycznymi, wpływy wewnątrz- i międzydeklinacyjne, rywalizacja końcówek mianownika i biernika itp.; zmiany w końcówkach liczby pojedynczej; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie rzeczownika w liczbie pojedynczej; zmiany w końcówkach liczby mnogiej; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie rzeczownika w liczbie mnogiej).
19. Rozwój staroruskiego zaimka (zaimki nierodzajowe – osobowe i zwrotny: formy staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie, zmiany w zakresie zaimków nierodzajowych; zaimki rodzajowe: formy staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie, zmiany w zakresie zaimków rodzajowych).
20. Kształtowanie się form współczesnego rosyjskiego przymiotnika (staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie formy przymiotnikowe; główne zmiany i ich przyczyny w zakresie: odmiany prostej w stopniu równym, odmiany złożonej w stopniu równym, form stopnia wyższego i najwyższego).
21. Liczebnik – zanik starych form i kształtowanie się nowych (staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie formy liczebnikowe; zmiany w deklinacji różnych typów liczebnika: główny, porządkowy, zbiorowy, ułamkowy).
22. Staroruski a staro-cerkiewno-słowiański system koniugacyjny. Zmiany w formach czasu teraźniejszego/przyszłego prostego w trybie oznajmującym i rozkazującym. Kształtowanie się kategorii aspektu (główne różnice między strus. a scs. formami czasu teraźniejszego/przyszłego prostego trybu oznajmującego i rozkazującego; zmiany w odmianie czasownika w czasie teraźniejszym/przyszłym prostym – staroruski a współczesny rosyjski praesens/futurum proste; wyrażanie dokonaności/ niedokonaności czasownika; zmiany w formach trybu rozkazującego – staroruski a współczesny rosyjski imperativus; przykłady zjawisk gwarowych w odmianie czasownika).
23. Zmiany w formach czasu przeszłego (staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie formy czasu przeszłego: aorystu, imperfectu, perfectu, plusquamperfectu; staroruski a współczesny rosyjski czas przeszły – przegląd zmian i ich przyczyny).
24. Zmiany w formach czasu przyszłego złożonego (staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie futurum I i II; staroruski a współczesny rosyjski czas przyszły – przegląd zmian i ich przyczyny).
25. Zmiany w nieosobowych formach czasownika. Kategoria strony (staroruskie a staro-cerkiewno-słowiańskie imiesłowy, bezokolicznik i supinum; główne zmiany w zakresie: imiesłowów czynnych i biernych czasu teraźniejszego i przeszłego, infinitivu, supinum; składniowe konstrukcje imiesłowowe; konstrukcje z bezokolicznikiem i supinum; przykłady zjawisk gwarowych w zakresie nieosobowych form czasownika).

Лекции – подробные вопросы:
1. Введение в историю русского языка (распад праславянского языкового единства; три славянских макродиалекта: западный, восточнославянский, южный; восточные славяне в древнегреческих и древнелатинских источниках и в „Повести временных лет”; зачатки древнерусской государственности; периодизация истории русского языка – главные этапы и их характеристика).
2. Главные законы развития праславянского языка и их отражение в восточнославянской вокальной системе. Происхождение и развитие восточнославянских гласных – дописьменный период (изменения вызванные законом внутрислогового сингармонизма; переход ě ≥ а после йота, ч, ж, ш; процессы вызванные законом изменения количественных различий между гласными качественными; процессы связанные с законом открытого слога: монофтонгизация и распад дифтонгов, развитие дифтонгических сочетаний с н ≤ н, м – образование носовых гласных; восточнославянская вокальная системa в дописьменный период; исчезновение носовых гласных; редукция интервокального йота, уподобление и стяжение гласных; утрата долготы и т.п.; восточнославянская вокальная системa в конце дописьменного периодa).
3. Источники познания истории русского языка (древние восточнославянские азбуки – киррилица и глаголица; „роусьскы писмены” по Истрину/„росьскы писмены” по Георгиеву; „гнездовская надпись” и т.п. – неужели протокиррилица?; избранные памятники древнерусской письмености – классификация по материалу: рукописи, грамоты, надписи; классификация по содержанию и предназначению: памятники церковной/светской литературы; внешняя сторона текстов – материал, украшение, графика: устав, полуустав, скоропись; начало печати на Руси и первые печатные книги; новый гражданский шрифт – т.н. „гражданка” и орфографические реформы).
4. Отражение главных тенденций развития праславянского языка в восточнославянской консонантной системе. Происхождение и развитие восточнославянских согласных и групп согласных (закон i,u,r, k[g]A; закон внутрислогового сингармонизма – йотация, преобразование группы *kt’[gt’], палатализация: I, II, III; закон открытого слога – исчезновение согласных в конце слова, упрощение сочетаний согласных, передвижение границ между слогами, судьба сонантов, сонанты и „обыкновенные” сочетания плавных со сверхкраткими; вторичное смягчение согласных).
5. Из методологии диахронного языкознания (предмет и типы исследований, отрасли диахронного языкознания; методы историко-языковых исследований; хронология языковых явлений).
6. Развитие групп типа *ărT-, *-TărT- на восточнославянской языковой территории. Изменения в области интонации и ударения (сочетания гласных полного образования с плавными и закон открытого слога; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в начале слова – зависимость от интонации: диалектная оппозиция „север – юг”; отклонения от северного типа метатезы; развитие сочетаний гласных полного образования с плавными в середине слова: диалектное дробление: „ юг – восток – запад”; восточнославянское первое полногласие; дублетные формы с полногласием и без; изменения в ударении и их связь с интонацией: закон Фортунатова-де Сoссюра, закон Шахматова).
7. Фонетические особености восточнославянского диалекта – итоги (общие южнославянские и восточнославянские черты, общие севернославянские и восточнославянские черты, типичные восточнославянские признаки).
8. Изменения в области сверхкратких. Последствия падения (редукции и вокализации) редуцировнных в вокальной системе (происхождение сверхкратких и их место среди других гласных; слабая и сильная позиции еров; судьба сверхкратких на восточнославянской языковой территории, время и территориальные пределы еровых преобразований; пропуск слабых сверхкратких, ассимиляция/смешение еров; т.н. беглые гласные; отклонения от „ерового закона” – выравнивание основ, действие аналогии, церковнославянское влияние; развитие напряжённых и, ы, а также и, ы перед йотированными; развитие и в начале и в середине слова, а также на стыке слов/морфем; развитие еров в соседствие плавных: в группах -ТърТ-, -ТьрТ-, -ТълТ-, т.е. на месте древних сонантов, и в сочетаниях не на месте сонантов; второе полногласие и заместительная долгота – специфика процессов, время и место осуществления).
9. Последствия падения сверхкратких в консонантной системе (уподобление по способу произношения: озвончение, оглушение, смягчение, отвердение; уподобление по месту образования – главным образом зубных альвеолярным; расподобление сочетаний смежных согласных; упрощение групп согласных; появление новых сочетаний согласных, новых сочетаний согласных с йотом и сочетаний ор, ол, ер, ел между согласными; возникновение т.н. геминат – условия удержания либо упрощения; утрата либо сохранение суффикса -л- в м. р. ед. ч. прич. прош. вр.; оформление категорий „звонкость – глухость” и „твёрдость – мягкость”).
10. Тенденция к выравниванию основ. Переход кы, гы, хы в ки, ги, хи – т.н. четвёртая палатализация (время распространения процесса; связь с падением сверхкратких; почва для перехода кы, гы, хы в ки, ги, хи; отражение процесса в памятниках древнерусской и церковнорусской письменности).
11. Развитие ш, ж, ч, щ и ц (происхождение; отвердение либо сохранние мягкости – время и территориальное распространение процесса; примеры изменений в области исконно мягких согласных в памятмиках древнерусской письменности и в современных восточнославянских языках и диалектах).
12. Развитие звука „ять” (происхождение и изменения в произошении – временная и территориальная дифференциация; факторы повлиявшие на развитие ě в отдельных диалктах: характер последующего согласного и/либо ударение; отражение изменений в области ě в древнерусских памятниках; рефлексы ě в современных восточнославянских языках; сохранение „ять” как графического знака до реформы 1917/1918 г.).
13. Переход е в ’о – т.н. ёканье (хронология и условия процесса; главные отклонения от е ≥ ’o в русском литературном языке; иные исключения; ’o (ё) на месте е в памятниках древнерусской письменности).
14. Редукция безударных гласных в конце слова (время изменений; обусловление процесса – частота употребления, лексико-грамматическое значение, действие аналогии; примеры грамматических форм, в которых гласные подвергаются редукции).
15. Аканье (суть процесса – aканье в широком и узком смыслах; типы aканья: сильное, умеренное, диссимилятивое, недиссимилятивое, ассимилятивое, смешанное; отсутствие aканья – oканье; неполные aканье и oканье; происхождение aканья – т.н. „редукцонный тезис”, тезис о архаичности aканья, тезис о балтийском происхождении aканья, тезис о позднем времени появления aканья; примеры с aканьем в древнерусских памятниках; aканье как норма русского литературного языка; отражение aканья в современной русской орфографии; aканье в белорусском языке).
16. Избранные вопросы восточнославянской диалектологии (фoнетические особенности северно-, средне- и южнорусских говоров).
17. Преобразование системы склонения. Развитие грамматических категорий древнерусского имени существительного – числа, падежа, одушевлённости (история двойственного числа: причины и время исчезновения, случаи замены дв. ч. мн. ч. в памятниках древнерусской письменности, остатки дв. ч. в современном русском языке; история звательного падежа: причины и время исчезновения, случаи замены вокатива номинативом в памятниках древнерусской письменности, остатки зв. п. в русском литературном языке; сохранение вокатива в украинском и – частично – белорусском языках; возникновение и развитие категории одушевлённости: причины, очередные этапы и их хронология, исключения от категории одушевлённости в современном русском языке).
18. Древнерусские и современные русские формы имени существительного – исторические изменения (причины изменений в отдельных типах склонения: изменения вызванные фонетическими причинами, влияние разных типов склонения друг на друга, взаимное воздействие твёрдых и мягких основ, взаимовлияние именительного и винительного падежей и т.п.; вариантные окончания в ед. ч.; примеры диалектных явлений в склонении имени существительного в ед. ч.; вариантные окончания вo мн. ч.; примеры диалектных явлений в склонении имени существительного вo мн. ч.).
19. Развитие древнерусского местоимения (главные изменения в области личных местоимений; главные изменения в области неличных местоимений).
20. Становление форм современного русского имени прилагательного (главные изменения в области: кратких прилагательных, полных прилагательных, сравнительной и превосходной степеней и их причины).
21. Имя числительное – исчезновение старых форм и образование новых (изменения в склонении отдельных типов имени числительного: количественных, порядковых, собирательных).
22. Преобразование системы спряжения. Изменения в формах настоящего/будущего простого времени, в изъявительном и повелительном наклонениях. Образование категории вида (древнерусское и современное русское наст./буд. прост. вр.; способы выражения вида глагола; древнерусский и современный русский императив; примеры диалектных явлений в спряжении глагола).
23. Изменения в формах прошедшего времени – аориста, имперфекта, перфекта, плюсквамперфекта (древнерусское и современное русское прош. вр. – главные преобразования и их причины).
24. Изменения в формах будущего сложного времени (древнерусское и современное русское буд. вр. – главные преобразования и их причины).
25. Изменения в неличных формах глагола. Категория наклонения (главные преобразования в области: действительных и страдательных причастий наст. и прош. вр., инфинитива, супина; сочетания с причастиями, инфинитивом, супином; примеры диалектных неспрягаемых форм глагола).