Neuropsychofarmakologia 2404-P-5-NP-NPF

Głównym celem wykładu jest prezentacja podstawowych pojęć dotyczących budowy chemicznej, efektów działania, powikłań, działań ubocznych najczęściej stosowanych środków oddziałujących na centralny układ nerwowy.
Omówienie farmakologii według schematu:
1. leki antypsychotyczne (neuroleptyki):
• pierwsze próby po I wojnie światowej po nieudanym leczeniu psychoz śpiączkami, wstrząsami, gorączką malaryczną
• są to leki o działaniu antydopaminoergicznym (blokada receptorów D2 w prążkowiu), znoszą objawy psychoz, omamów, urojeń i pobudzenia
• 1949 - pierwsze leki z tej grupy to chloroprometazyna i sole litu ale duże objawy uboczne i wysoka śmiertelność
• 1952 - rezerpina ekstrakt rośliny leczniczej Rauwolfia serpentina (znana w Indiach jako lek na ukąszenia żmij i bezsenność)
• 1959 haloperidol, 1988 – rysperydon, 1968 – sulpyryd, 1975 – klozapina
2. leki antypsychotyczne – mechanizm działania:
• działają głównie na układ dopaminergiczny odpowiadający za „normalność” umysłu
• wpływają na modulowanie nowych wzmocnień, nagród, motywację zachowań
• uwolnienie dopaminy reguluje odczuwanie przyjemności i rozkoszy
• podwyższanie dopaminy zwiększa wrażliwość na bodźce związane z otrzymywaniem nagrody
• leki antypsychotyczne – mechanizm działania: blokowanie receptorów dopaminergicznych znosi mechanizm wyostrzenia „nadświadomości”, stopowanie leczenia, nowy stres, substancje psychoaktywne wywołują lub zaostrzają psychozę, psychologiczny aspekt - powrót krytycyzmu, dystans poznawczy i emocjonalny, plastyczność reagowania na objawy psychozy
• działanie leków antypsychotycznych jest szybkie po osiągnięciu wysokiego poziomu terapeutycznego
3. leki antydepresyjne – antydepresanty:
• XVI wiek – Laudanum - nalewki („arcanum”- przypowieści ) Paracelsius
• XIX wiek Tinctura opii E. Kraeplin
• 1952 pierwszy lek na depresję – iproniazyd (lek na gruźlicę)
• 1957 imipramina
• 1960 – leki trójpierścieniowe
• 1970 - kwas walproinowy
• 1980 – SSRI (Serotoin Selective Reuptake Inhibitors) np. fluoksetyna (Prozac)
• 1990 - escitalopram np. Mozarin
• 2019- około 30- 60 leków na rynku
• leki antydepresyjne – mechanizmy działania: regulacyjny wpływ na neuroprzekaźnictwo serotoninergiczne i noradrenergiczne: obniżenie degradacji monoamin (NA, 5HT) selektywne lub nie np. inhibitory MAO - hamowanie wychwytywania zwrotnego NA, 5HT, bezpośrednie oddziaływania na receptory postsynaptyczne w określonym układzie neuroprzekaźników, wpływ na przekazywanie sygnałów wewnątrz neuronu (stężenie wtórnych przekaźników, ekspresja procesów transkrypcji), oddziaływanie na oś podwzgórze- przysadka- nadnercz
• uwaga! efekt terapeutyczny zaczyna się po 10 – 14 dniach a poprawa po następnych 7 – 14 dniach
4. leki przeciwlękowe - anksjolityki
• łagodzą i usuwają objawy lękowe somatyczne i psychiczne
• obniżają poczucie zagrożenia, obawy o złe wydarzenia
• zmniejszają uczucie bezradności
• likwidują objawy somatyczne – napięcia mięśniowego, drżenia, nadmiernej potliwości, kołatania serca, parcia na mocz, różnego rodzaju bólów
• uwaga! działają inaczej niż sedacja neuroleptyczna czyli stłumienie, apatia, zobojętnienie, redukcja aktywności życiowej
• prekursory roślinne : dziurawiec (Hypericum perforatum), Kava – kava (Piper methysticum), kozłek lekarski (Valeriana officinalis, miłorzęb (Ginko – biloba)
• przełom w leczeniu leku: benzodiazepiny
• odkryte w USA w latach 50- tych jako „tabletka szczęścia”
• leki przeciwlękowe (anksjolityki) – przeciwwskazania:
o brak wskazań w sytuacjach klinicznych podejrzanych o współudział lęku w powstawaniu objawów chorobowych
o uzależnienia od środków psychoaktywnych wszelkiego rodzaju
o nadwrażliwość na leki
o niewydolność oddechowa (astma, rozedma, mukowiscydoza, zapalenie oskrzeli i płuc)
o zatrucia (etanol)
o miastenia, jaskra
o ciąża, laktacja
5. leki normotymiczne:
• są to leki normalizujące zaburzeni a nastroju (mood stabilizer, normothymics)
• zastosowanie głównie w chorobie dwubiegunowej
• 1963 – pierwsze leki – sole litu w epizodach manii
• 1963 - karbamazepina jako lek przeciwpadaczkowy
• 1963 – kwas walproinowy
• klozapina i lamotrygina – leki obecnie stosowane w leczeniu zaburzeń afektu, mechanizm działania związany z transportem sodu w mechanizmie pompy sodowo-potasowej w błonie komórkowej
6. Leki i środki prokognitywne – nootropowe:
• poprawiają funkcje pamięciowe, u osób z osłabioną sferą poznawczą
• działania wielopoziomowe poprzez złożone procesy neurofizjologiczne i chemiczne
• oddziaływają na nastrój, emocje, świadomość, koncentrację, uwagę, motywacje
• kryteria podziału, działania bardzo zagmatwane i nieuregulowane
7. Leki i środki stosowane w zaburzeniach snu:
• sen to stan fizjologiczny cyklicznych zmian mózgu
• zaburzenia snu możliwe są w trakcie zasypiania i wybudzania, przejścia NREM w REM w trakcie cyklu snu związane ze zmianami aktywności neuroprzekaźników
• regulacja snu zależy od systemu acetylocholiny, serotoniny, noradrenaliny, dopaminy, histaminy, glutaminianu, kwasu γ aminomasłowego (GABA), glicyny i wielu innych
• istotne jest znaczenie metod behawioralnych w mechanizmach homeostazy i regulacji rytmów okołodobowych
• często współtowarzyszą inne schorzenia: zespół niespokojnych nóg, zespół bezdechu sennego
• bezsenność przygodna, krótkotrwała - leczenie od kilku dni do 4 tygodni
• powyżej 4 tygodni leczenie jest niebezpieczne z powodu narastania tolerancji i uzależnienia od chemicznych substancji, odstawianie leków nasennych – objawy abstynencji do 6 miesięcy
8. Leki i środki oddziałujące na mózg stosowane w uzależnieniach:
• stosowane w zapobieganiu nawrotom, w celu zmniejszenia dawki preparatu uzależniającego:
• alkohol
• akamprozat (analog GABA), naltrexon (bloker opioidowy),
• Disulfiram, Anticol, Esperal (silna reakcja „umierania” po spożyciu alkoholu, tzw. „wszywki”)
• opioidy
• metadon (agonista receptorów opioidowych takich jak np. heroina, morfina) –mniejsza euforia, brak tolerancji, mniejsza supresja oddechowa
• nalokson - (agonista receptorów opioidowych – heroina, morfina) stosowany w detoksykacji opioidowej
9. Leki i środki stosowane w leczeniu padaczki (atyepileptyczne):
• stosowane w padaczce, w zaburzeniach zachowania, bólach, bezsennościach, w zespołach odstawiennych, zaburzeniach afektywnych (nastroju)
• oddziaływują głównie na układ gabaergiczny, glutaminergiczny, serotoninoergiczny, dopaminoergiczny, na kanały jonowe sodowe i wapniowe
• leczenie zaczyna się monoterapią a przy braku poprawy dołącza się kolejny lek
• objawy uboczne – nadmierna sedacja, bóle i zawroty głowy, zmęczenie, bóle brzucha, zmiany skórne (wysypkowe)
• interakcje – głównie z innymi lekami psychotropowymi (gabapentyna), z lekami przeciwkrzepliwymi
10. Substancje i środki psychoaktywne :
• Klasyfikacja według podziału WHO:
o grupa pierwsza: uspokajające, hipnotyczne, hamują działanie CNS: alkohol, barbiturany, chloroform, eter, leki nasenne
o grupa druga: środki stymulujące CNS - kofeina, kokaina, nikotyna, amfetaminy, kardiazol, strychnina
o trzecia grupa: środki narkotyczne euforyczne, pochodne opium (opioidy) np. heroina, morfina, kodeina i samo opium
o czwarta grupa: środki antypsychotyczne, leki neuroleptyczne, trankwilizatory, związki litu, leki antydepresyjne, np. prozac, antypsychotyczne np. clozapina
o piąta grupa: halucynogeny, środki psychodeliczne LSD, meskalina, psylocybina, marihuana, haszysz, syntetyki np. MDMA
• substancje psychoaktywne i zaburzenia spowodowane ich przyjmowaniem:
• stany kliniczne wywołane środkami psychoaktywnymi:
• ostre zatrucia
• szkodliwe używanie substancji
• uzależnienia (np. barbiturany, opioidy, etanol)
• zespoły abstynencyjne (np. delirium tremens)
• zespoły abstynencyjne z zaburzeniami świadomości
• zaburzenia psychotyczne (np. kanabinole)
• zespoły amnestyczne (np. konfabulacje Korsakowa)
• późne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (np. agresja, samobójstwa, zabójstwa
• substancje psychoaktywne:
• alkohol, etanol – pijących szkodliwie około 7-13% populacji, około 800 tys. uzależnionych w Polsce,
• ostre zatrucie – powyżej 40 g etanolu (piwo 500 ml – 25 g etanolu), początkowo podniecenie, wzrost aktywności, potem depresja układu oddechowego, krążeniowego, zaburzenia świadomości, urojenia, śmierć
• przewlekłe zatrucie – uszkodzenie wielonarządowe (marskość wątroby, kardiomiopatia, encefalopatia, nowotwory, zaburzenia poznawcze (pamięci, koncentracji, orientacji), padaczka, degradacja osobista i społeczna, samobójstwa
• substancje psychoaktywne: nikotyna
• grupa alkaloidów purynowych: C10H14N2
• agonista receptora cholinergicznego, w mózgu i w układzie obwodowym
• dodatkowo zwiększa wydzielanie dopaminy w jądrze półleżącym, podobnie jak kokaina
• zmniejsza uczucie głodu, bólu, przyspiesza akcję serca, w dużych dawkach halucynacje i zgony
• decydujący wpływ na silne uzależnienie od papierosów ma występowanie w dymie tytoniowym inhibitorów monoaminooksydazy (w szczególności harman i norharman)
• substancje psychoaktywne:
o opioidy (opium, heroina):
 już po kilkukrotnym użyciu środka następuje stała potrzeba używania
 nastawienie na oddziaływanie psychiczne szybciej uzależnia
 szybciej uzależniają środki euforyzujące („kompot”)
 mak lekarski (Papaver somniferum) ma głównie działanie przeciwbólowe, uspokajające, nasenne, odurzające
 lek kodeina (Codipar, Codeini) jako lek przeciwkaszlowy
 morfina – lek przeciwbólowy, papaveryna – lek przeciwspastyczny (kolki jelitowe)
 heriona jako „brown sugar” do palenia
o kanabinole – (konopie, marihuana, haszysz, olej haszyszowy), powodują silne uzależnienie
o konopie indyjskie - Cannabis sativa 2,9–4,3% światowej populacji w wieku 15–64 lat (129–191 mln osób) używało marihuany w roku 2008, przy czym w Ameryce Północnej - 9,9%, a w Europie Zachodniej i Środkowej na około 7,7%
o psychotropowo działa tetrahydrokannabinol (THC) - w zależności od warunków, odmiany i przyjętej dawki działanie: uspokajające lub rozdrażniające, euforyzujące, przeciwbólowe, pobudzające apetyt, rozkurczające mięśnie, zmniejszające ciśnienie śródgałkowe i rozszerzające oskrzela
o kokaina
 benzoilometylekgonina, alkaloid ekstrahowany z liści koki (Erythroxylon coca)
 często domieszki strychniny, amfetaminy, lidokainy, paracetamolu
 silnie wpływa na przekaźniki dopaminergiczne i serotoninoergiczne
 palona w postaci ‘cracku’
 działanie: pobudzenie, euforia, zwiększa pewność siebie, jaskrawe wspomnienia, halucynacje
 zatrucia: uszkodzenie serca, krwotoki mózgowe, lęk, majaczenie, wzmożone napięcie mięśniowe
 substancje psychoaktywne: LSD -25
 dietyloamid kwasu lizergowego, zwany „kwasem” – agonista receptora serotoninowego (5HT2A)
 nie uzależnia psychicznie ani fizycznie
 silnie halucynogenny
 występuje wraz amfetaminą jako kolorowe znaczki lub kostki cukru
 halucynacje wzrokowe, słuchowe, dotykowe, nasilenie skrajnych emocji
 zatrucie – poszerzenie źrenic, suchość, drżenie mięśniowe, zaburzenia rytmu serca, hipotonia
o amfetamina
 budowa chemiczna podobna do noradrenaliny
 głównie zażywana doustnie lub palona (metamfetamina), MDMA – 3,4metylendioksymetamfetamina (tabletki ‚ecstasy’)
 nowe pochodne (metoksyamfetamina, parametoksymetamfetamina) mogą prowadzić do zgonu
 silnie pobudza mózg, uwalnia endogenne katecholaminy i hamuje ich rozpad (MAO)
 działanie: wzmaga agresywne zachowania, nasila lęk, działanie halucynogenne
 zatrucie: rozszerzenie źrenic, potliwość, suchość, wzrost ciśnienia tętniczego, zaburzenia rytmu serca, śpiączka, udary mózgu
11. Inne leki i środki psychotropowe:

• hormony tarczycy (Euthyrox) (pobudzenie, niepokój, lęk, bezsenność)
• estrogeny (obniżenie aktywności w menopauzie wywołuje i nasila depresję)
• testosteron (pobudzenie, niepokój, agresja)
• beta-blokery (Propranolol) - działają uspokajająco, antysympatykotonicznie (bradykardia, hipotonia)
• sildenafil (Viagra), Cialis, Levitra – inhibitory fosfodiesterazy, wzmagają erekcję, ejakulację i orgazm (pobudzenie, bezsenność)
• sterydy anaboliczne, hormony – glikokortykoidy (pobudzenie, bezsenność)
• magnez, brom – (działanie sedatywne i uspokajające)
• inne leki, środki i stany kliniczne oddziaływujące na mózg:
• leki
• Amantadyna – lek przeciwwirusowy grypy typu A (nasila przewodnictwo dopaminowe – w leczeniu choroby Parkinsona)
• Atropina - lek antycholinergiczny blokujący układ parasympatoniczny (silne pobudzenie, bezsenność)
• Bromokryptyna (Bremergon) – antyprolaktynowy, leczy mlekotok (zaburzenia równowagi, zawroty głowy)
• inne
• nienasycone kwasy tłuszczowe – typu omega 3 i 6 (kwas linolenowy i arachidonowy), wpływ na plastyczność neuronalną i synaptogenezę
• stany kliniczne
• tlenek węgla, hipo lub hiper glikemia (glukoza), hipo - natremia (wysoki lub niski sód), kwasica krwi (pH<7.35), zasadowica krwi (ph>7,45), wysoka kreatynina, anemia (zmęczenie, zaburzenia świadomości, równowagi)