Filozofia religii 2402-F-S1-3-FILR

Filozofia pyta o źródło i istotę religii. Czy jednak istota religii jest niezmienna i czy jej źródła nigdy nie zanikają? Jak obecnie odnosimy się do religii i czy nasz stosunek do religii jest oryginalny, a przynajmniej wyraźnie inny od tego, który znamy z historycznych przekazów?

Interesuje mnie religia rozpatrywana z trzech perspektyw: (1) od strony faktów, a więc tego, co boskie i tego, co święte, (2) potrzeb, a więc deficytów i sposobów ich zniwelowania, a także (3) kulturowego treningu, a więc sposobu, w jaki religię możemy uważać za praktycznie niezbędną.

Zajęcia mają formę konwersatorium. Prezentacja wybranych problemów jest połączona z dyskusją i analizą tekstów źródłowych. Nie przewiduje się niezmiennego i określonego planu zajęć, ale tylko ogólne ramy, wyznaczone przez kilka wstępnych problemów. Czas, jaki poświęcamy na omówienie jednego zagadnienia nie jest z góry ograniczony. Uczestnicy mają możliwość skierowania toku zajęć w dowolną stronę, o ile nadal mieści się ona w granicach szeroko rozumianej filozofii religii. Uczestnicy kursu są zachęcani do samodzielnej oceny omawianych problemów i wyrażania własnych intuicji opartych na analizie omawianych tekstów.

Proponowane lektury to zarówno źródła historyczne, opracowania naukowe, teksty eseistyczne i dzieła literatury. Zróżnicowane prezentacje, w każdorazowo inny sposób kierują naszą uwagę na ten sam przedmiot. W różnorodności staramy się uchwycić to, co wspólne, powtarzalne i istotne.

Podstawowe teksty reprezentujące główne, omawiane zagadnienia są udostępnione w formie kopii cyfrowych na platformie Moodle, wraz z forami dyskusyjnymi służącymi wymianie poglądów i ocen.

Moodle: https://moodle.umk.pl/course/view.php?id=1472#section-0
Hasło: Religia

MODUŁY:

CO TO JEST RELIGIA?
Na początek najogólniej odpowiadamy na pytanie co wiemy, a czego nie wiemy na temat religii? Prawda i zabobony a temat religii. Czy słowo „religia” mówi coś o religii?
• J. Bocheński, Religia, [w] tenże, Sto zabobonów, Kraków 1994.
• F. M. Müller, Definicja religii, [w:] tenże, Czego mogą nauczyć nas Indie? i inne pisma, Toruń 2015, s. 47–92.

KORZEŃ RELIGII
Istota vs korzeń religii. Śmierć i sytuacje graniczne.
• B. Wolniewicz, O istocie religii, [w:] tenże, Filozofia i wartości, Warszawa 1993.
• B. Wolniewicz, M. Grygianiec, Metafizyka i ontologia sytuacji: rozmowa z Prof. Bogusławem Wolniewiczem, "Filozofia Nauki" 13/3.

NIEBO I ZIEMIA. RELIGIA JAKO FAKT
Religia jako odpowiedź na to, co zastane w świecie naturalnym i w świecie człowieka. Doświadczenie religijne (epifania nieba) a doświadczenie podstawowe (Polak, Eliade). Zdumienie/zdziwienie – doświadczenie podstawowe: religia, filozofia, sztuka (Platon, Kant). Pierwotne „doświadczenie Jezusa” (Polak). Ogląd uniwersum (Schleiermacher).
• M. Eliade, Traktat o historii religii, Łódź 1993, s. 43–47 (rozdział: „Niebo: bóstwa uraniczne i symbole niebieskie”).
• M. Eliade, Świętość natury i religia kosmiczna, [w:] tenże, Sacrum i profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Warszawa 1996.

PRZESZŁOŚĆ I RELIGIA
W jakim świecie żyje człowiek? Religijna interpretacja świata i możliwe drogi interpretacji doświadczenia podstawowego. Religijny obraz świata. Światopogląd religijny. Epoka religijna (Comte) i doktryna postępu. Świat o religijnym „zabarwieniu” (świat z przeszłości). Dlaczego przeszłość widzimy jako przeszłość religijną? Dane dostarczone przez etnologię religii (mit etiologiczny). Czy wizje przyszłości mają religijny charakter (eschatologie)?
• Wybrane przykłady mitów etiologicznych.
• Feuerbach i Nietzsche – uczucie zależności jako źródło religii (por. moduł „DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE”).
• P. Sloterdijk, Gorliwość Boga. O walce trzech monoteizmów, Warszawa 2013, s. 9-31.

RELIGIJNE APRIORI
Nieredukowalny „przedmiot” religii. Aprioryczne doświadczenie religijne.
• R. Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, przeł. B. Kupis, (wydanie dowolne), rozdziały: 1–6, 16, 19.
• M. Scheler, Problemy religii, przeł. A Węgrzecki, Kraków 1995, rozdział: „Akt religijny”, s. 207–241.

DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE
Od uczucia zależności do tego, co boskie. Redukcjonizmy i „mistrzowie podejrzeń”. Doświadczenie mistyczne i problemy empiryzmu w religii (Albert).
• F. D. E. Schleiermacher, O istocie religii, [w:] tenże, Mowy o religii, Kraków 1995, s. 67–117.
• L. Feuerbach, O istocie religii, [w:] tenże, Wybór pism. T. II: Zasady filozofii przyszłości, Warszawa 1988, s. 184–270 (fragmenty: paragrafy 1-18, 23-26, 30, 42, 54).
• K. Marks, Tezy o Feuerbachu, (dowolne wydanie).
• W. James, Odmiany doświadczenia religijnego, Warszawa 2011, Wykład II: „Ograniczenie przedmiotu”.
• Ch. Taylor, Oblicza religii dzisiaj, Kraków 2002 (fragmenty).
• H. Albert, Konflikt pomiędzy nauką a religią: metafizyka religijna i naukowy obraz świata jako alternatywy, „Nomos” 20/21 (1997/98), s. 5–30.

MORALNE I NIEMORALNE W RELIGII
Czy jest możliwa etyka bez metafizyki? Co oznacza, że nasze postępowanie ma religijny fundament? Rozważamy dwa przykłady. W jednym proponuje się oddzielenie etyki od religijnej metafizyki (Przełęcki), w drugim pokazuje się częstszą, niż można z pozoru przypuszczać, obecność religijnej motywacji w naszym działaniu (Haidt). Motywacje religijne są przedstawiane jako pierwotne i przedracjonalne (por. Scruton).
• M. Przełęcki, Chrześcijaństwo niewierzących, [w:] tenże, Chrześcijaństwo niewierzących, Warszawa 1989.
• J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, Sopot 2014, s. 27-55; 198-207.
• S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie (wydanie dowolne, rozdziały: „Problematy. Tymczasowa estrapolacja”, „Problemat I. Teleologiczne zawieszenie etyki”, „Problemat II. Absolutny obowiązek wobec Boga”).

MAGIA, OKULTYZM, NEOPOGANIZM
Co jest religią, a co się religią tylko wydaje? Fałszywe formy religii. Religia i ideologia. Neopoganizm i nowe sposoby, w jaki przejawiają się stare potrzeby.
• Z. Musiał, B. Wolniewicz, Scjentyzm i okultyzm, [w:] B. Wolniewicz, Filozofia i wartości, Warszawa 1993, s. 34–68.
• Z. Musiał, Neokultyzm w dwadzieścia lat później, [w:] Skłonność metafizyczna. Bogusławowi Wolniewiczowi w darze, Warszawa 1997, s. 207–230.
• J. Bocheński, Magia, [w] tenże, Sto zabobonów, Kraków 1994.

ZALETY PESYMIZMU
Tychizm jako postawa życiowa. O pożytkach płynących z pesymizmu. Czy kultura jest źródłem cierpień? A może kultura wymaga ofiarności? Predestynacja jako hiper-zależność.
• B. Wolniewicz, O idei losu, [w:] tenże, Filozofia i wartości IV, Warszawa 2016, s. 247–260.
• Z. Musiał, Neoaugustinus, [w:] tenże, Filozofia i los. Szkice tychiczne, s. 309–326.
• R. Scruton, Pożytki z pesymizmu i niebezpieczeństwa fałszywej nadziei, Poznań 2012 (fragmenty).

„ZBAW NAS ODE ZŁEGO…”
Czy religia rzeczywiście daje czy obiecuje?
• I. Kant, O obecności złego pryncypium obok dobrego albo o radykalnym złu w ludzkiej naturze, [w:] tenże, Religia w obrębie samego rozumu (dowolne wydanie).
• G. W F. Hegel, Wykłady z filozofii religii (t. I: „Wstęp”).
• M. Scheler, Cierpienie, śmierć, dalsze życie, Warszawa 1994, s. 30–46.

NIENEGOCJOWALNY PORZĄDEK
Dlaczego religia pozostaje nadal częścią naszego świata? Dlaczego sekularyzacja przedstawiana jest jako dobra alternatywa dla światopoglądu religijnego? Czy religię można postrzegać jako ważną część ludzkiego życia i źródło zaspokojenia ważnych potrzeb?
• L. Kołakowski, Odwet sacrum na kulturze świeckiej, [w:] L. Kołakowski, Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, Londyn 1984 (lub inne wydanie).
• R. Scruton, Zachód i cała reszta, Poznań 2003 (fragmenty).
• R. Scruton, Kultura jest ważna. Wiara i uczucie w osaczonym świecie, Poznań 2010 (fragmenty).

ZMIANA CZY STAGNACJA?
Czy jest coś, co współcześnie zastępuje religię? Ascetyka religijna i jej warianty.
• P. Sloterdijk, Musisz życie swe zmienić, Warszawa 2014, rozdział: „Przejście. Religie nie istnieją: od Pierre’a de Coubertina do L. Rona Hubbarda”, s. 115–147.
• R. M. Rilke, wybrane wiersze z tomu Śpiew jest istnieniem (wybrane „Elegie duinejskie” i „Nowe wiersze”) oraz fragmenty prozy z tomu Testament).

Moduły dodatkowe:

ANTYGONA
Majestat śmierci oraz znaczenie żałoby na przykładzie konfliktu Antygony.
• Sofokles, Antygona (dowolne wydanie)
• M. C. Nussbaum, Antygona Sofoklesa: konflikt, spojrzenie i uproszczenie, tłum. Maria Smulewska, „Teologia Polityczna” 2/2004-2005.
• Z. Freud, Żałoba i melancholia, [w:] K. Pospiszyl, Zygmunt Freud: człowiek i dzieło, Wrocław 1991, s. 295-308.
• R. Scruton, The Work of Mourning (esej dostępny w portal “First Things”: https://www.firstthings.com/article/2022/10/the-work-of-mourning)

TABU
Nieczystość, zmaza, wina, grzech, zgorszenie, profanacja (omówienie zagadnienia głównie na przykładzie tabu kazirodztwa).
R. Scruton, Pożądanie. Filozofia moralna życia erotycznego, tłum. T. Kuniński, Kraków 2009, s. 364-367.
P. Ricouer, Symbolika zła, tłum. S. Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 1986, s. 27-41, 50-53, 79-84, 219-229.
R. Scruton, The Soul of the World, Princeton 2014 (rozdział I: “Believing in God”).