Wprowadzenie do filozofii religii 2400-OG-WdFR

„Imagine there’s no countries / It isn’t hard to do / Nothing to kill or die for / And no religion too” – śpiewa w swoim przeboju John Lennon, ale czy rzeczywiście możemy sobie wyobrazić świat bez religii?
Jeśli religia jest czymś trwałym, jeśli mimo oczywistej różnorodności jest czymś w swej istocie jednakowym, jeśli jest czymś powszechnym – to znaczy że powinna być doskonałym „przedmiotem” naukowego badania. Czy rzeczywiście tak się dzieje?

Według Bogusława Wolniewicza „Czym jest religia i skąd właściwie się bierze” to dwa pytania „w których streszczają się aspiracje wszelkiej filozofii religii”. Z pewnością. Ale odpowiedzi, jakie do tej pory udzielano na te dwa proste pytania są nie tylko zdumiewająco różnorodne, ale często sprzeczne. Podstawowy kurs „filozofii religii” udziela kilku, być może najciekawszych odpowiedzi, jakich można udzielić.

W pierwszej kolejności odpowiadam na pytanie „co to jest religia?”, odwołując się do znanych definicji religii i sposobu w jaki posługujemy się (lub posługiwaliśmy się) słowem „religia”. Wskazuję przykłady tego, co jest i tego, co wydaje się tylko religią (magia, ideologia itp.). Następnie przedstawiam kilka sposobów badania religii (także nauk o religii, które składają się na religioznawstwo), odróżniam od nich teologię, a na koniec wskazuję na czym polega specyfika filozofii religii. Podaję przykłady typowych dla filozofii religii rozstrzygnięć dotyczących istoty religii i źródła lub źródeł religii. Zastanawiam się nad relacją religii wobec nauki i filozofii, wskazuję najważniejsze funkcję religii i jej miejsce w ludzkim życiu (także uwzględniając perspektywę historyczną). Osobno i szczegółowo analizuję specyfikę tzw. doświadczenia religijnego, korzystając z klasycznych tekstów oraz współczesnych przykładów. Problem poznania zjawisk religijnych oraz poznania w samej religii analizuję miedzy innymi na przykładzie dziejów badań dotyczących historycznego Jezusa (przeciwstawianego „Chrystusowi wiary”). Innym przykładem badania religii są rozmaite formy redukcjonizmów, które kwestionują istnienie religii jako niezależnego fenomenu o autonomicznych źródłach (podaję przykłady historyczne i współczesne). Z drugiej strony istnieją poważne uzasadnienia niezależnej realności przedmiotu religii (np. bogów, świętości itp.). Część z nich omawiam osobno jako przykłady specyficznej teologii filozoficznej, filozofii religii, fenomenologii itp. Na koniec omawiam różne formy kwestionowania religii oraz podstaw religijnego światopoglądu (przykłady demitologizacji), zwłaszcza dawne i współczesne formy ateizmu (w tym argumenty neoewolucjonistów). W podsumowaniu odwołuję się do niektórych współczesnych badań nad religią i formułuję konstruktywne odpowiedzi na pytanie o to, co religia może wnosić do ludzkiego życia, a zwłaszcza co może oferować współczesnemu człowiekowi.

Najważniejsze bloki problemowe realizowane podczas konwersatorium (kolejność może ulec zmianie):

(1) Filozofia religii – religioznawstwo – religiologia (wprowadzenie)
Filozofia religii wśród nauk o religii (powstanie religioznawstwa). Religia, teologia, filozofia.

(2) Podstawowe funkcje religii (od zbawienia do „wyzwolenia”)
Zbawienie w religii. Eschatologia. Co jest konstytutywne dla religii?: istnienie Boga vs obietnica zbawienia. Społeczne funkcje religii. Redukcjonizmy w filozofii religii. Teologia wyzwolenia.

(3) Doświadczenie religijne – a doświadczenie „podstawowe” (Eliade, Węcławski/Polak)
Doświadczenie religijne (epifania nieba) a doświadczenie podstawowe (zdumienie/zdziwienie) (Polak, Eliade, Platon). Pierwotne „doświadczenie Jezusa” (Polak). Ogląd uniwersum (Schleiermacher).

(4) Jezus historii czy Chrystus wiary (Reimarus, Kant, Renan, Węcławski/Polak)
Historia sporu o Jezusa (Reimarus, Lessing i następcy). Religia „idei” i religia „faktu”. Filozoficzne konsekwencje sporów teologicznych: J. Gnilka, G. Vermes, T. Polak i in.

(5) Psychoanaliza i religia (Freud, Jung, Fromm, Jaspers, Frankl)
Freuda religia jako „nerwica”. Przyszłość religii – przyszłość pewnego złudzenia. Archetypy, symbole, mity. Religia bez Boga.

(6) Szyfry i mity – demitologizacja.
Postęp wiedzy a religia. Spory pomiędzy zwolennikami neoewolucjonizmu i kreacjonizmu. Szyfry transcendencji. Idea demitologizacji (Bultmann i Jaspers). Duchowny współcześnie.

(7) Sacrum i profanum.
Świętość jako autonomiczna wartość. Misterium tremendum i misterium fascinans (Rudolf Otto). Przykłady zniszczenia wartości religijnych (profanacja, obraza uczuć religijnych itp.).

(8) Współczesne spory o religię.
Nauka vs religia. Polityka vs religia. Etyka vs religia.
Neoewolucjonizm i kreacjonizm (Dawkins i inni). Problemy na styku kultury.

(9) Nienegocjowany porządek i zalety pesymizmu.
Tychizm jako postawa życiowa (Wolniewicz). O pożytkach płynących z pesymizmu (Scruton). Czy kultura jest źródłem cierpień? A może kultura wymaga ofiarności? Predestynacja jako hiper-zależność.

Możliwe jest również włączenie innych tematów, w zależności od zainteresowań uczestników zajęć.