Wnioskowania zawodne: heurystyki, paradoksy, sofizmaty 2400-OG-WZHPS

„Błądzić jest rzeczą ludzką” – słowa te, przypisywane Senece Młodszemu, współcześnie zyskują szczególne znaczenie. W obliczu mnogości uderzających nas zewsząd bodźców i informacji, wielości podejmowanych przez nas każdego dnia decyzji, musimy coraz częściej myśleć «na skróty», odwoływać się do uproszczonych, automatycznych i stąd często zawodnych sposobów wnioskowania. Nie tylko więc błądzimy, ale wydaje się, że czynimy to coraz częściej i jednocześnie coraz mniej świadomie. Co więcej: błądzimy, gdyż inni wiedzą, w jaki sposób niepostrzeżenie nas w ten błąd wprowadzić.

Wykład dotyczy wnioskowań zawodnych, swoistych meandrów myślenia, bezdroży, na które zbacza nasz refleksyjny umysł, czy to pod wpływem działania innych osób, czy też na skutek własnych potknięć. Poruszone na nim będą głównie zagadnienia dotyczące błędnych rozumowań i argumentacji, a więc sytuacji – najogólniej rzecz ujmując – gdy nasze myślenie na podstawie jednych informacji, przechodzi do uznania innych. W tytule wykładu pojawiają się trzy kluczowe pojęcia: heurystyka, paradoks, sofizmat. Heurystyki to uproszczone, szybkie, nieświadome i automatyczne wnioskowania (stąd często błędne); paradoksy, to wnioskowania bazujące na intuicyjnym rozumieniu pojęć, które zdają się być poprawne, lecz wnioski do których prowadzą są zaskakujące lub sprzeczne; sofizmaty to wnioskowania świadomie (np. techniki erystyczne) lub nieświadomie (np. skutkiem ignorancji) błędne. Należy zaznaczyć, i będzie to podkreślane na wykładzie, że tak rozumiane wnioskowania zawodne często występują i przebiegają łącznie, choć opisywane są w różnych dyscyplinach wiedzy, które podkreślają odmienne ich własności, np. z jednej strony mówimy o argumencie z autorytetu jako technice erystycznej lub jako poprawnej, rzeczowej argumentacji, a z drugiej jako o psychologicznym mechanizmie wpływu (perswazji) czy też o efekcie halo (aureoli).

Tytułowe pojęcia wyznaczają również podział wykładu na trzy główne, powiązane ze sobą treściowo części tematyczne (po 8 godzin). Pierwsza część dotyczy psychologicznych procesów myślowych, ze szczególnym uwzględnieniem dwutorowego modelu perswazji (Petty’ego i Cacioppo teoria ELM), psychologicznych mechanizmów wpływu (wskazanych m.in. przez Roberta Cialdiniego), ale przede wszystkim uproszczonych reguł wnioskowania, czyli heurystyk i powiązanych z nimi zagadnień, głównie błędów poznawczych (Tversky i Kahneman). Druga część wykładu dotyczy paradoksów i antynomii, głównie wynikających z wieloznaczności, somozwrotności i nieostrości. Trzecia część łączy w sobie informacje z logiki, retoryki i erystyki, skupiając się na pojęciu sofizmatu, czyli umyślnych i nieumyślnych błędach argumentacyjnych. Wykład składa się ponadto z części «domykających»: organizacyjno-wprowadzającej oraz podsumowującej (po 3 godziny). Oprócz ich standardowej funkcji, w pierwszej z nich zostaną wskazane problemy definicyjne i klasyfikacyjne, których próba rozwiązania – w oparciu o prezentowanego w głównych częściach wykładu treści – pojawi się w ostatniej części.

Pierwszy blok tematyczny dotyczy wybranych psychologicznych teorii dotyczących procesów myślenia, komunikacji i perswazji. Współcześnie dominuje podejście na różne sposoby podkreślające dwa sposoby (tory, systemy itp.) myślenia: szybkiego (automatycznego, peryferyjnego, nieświadomego, niewymagającego wysiłku ani skupienia uwagi) oraz wolnego (analitycznego, centralnego, świadomego, wymagającego wysiłku, skupienia uwagi). Petty i Cacioppo zadają zaskakujące na pierwszy rzut oka, choć rzecz jasna o znanej koligacji, pytanie konfirmatywne: myśleć czy nie myśleć? Sprowadza się ono de facto do wyboru pomiędzy myśleniem wolnym („myśleć” – czyli myśleć świadomie) a szybkim („nie myśleć” – czyli nie myśleć świadomie). Przyjmując taką perspektywę, dostrzega się wyraźnie doniosłość tego pytania, bowiem odpowiadamy na nie – nie zdając sobie z tego sprawy – wielokrotnie każdego dnia. Na przykład, kupując w sklepie wino mogę automatycznie dokonywać wyboru kierując się regułą (odpowiednio dopasowaną do kontekstu): „Drogie, więc dobre” czy też „Znam je, więc dobre”, ale mogę też bardziej zaangażować mój system poznawczy i zacząć zastanawiać się nad wyborem, analizując informacje na butelce, zestawiając je ze swoją wiedzą na temat win (np. kraj pochodzenia) itp. Decyzja, czy podążymy za uproszczonymi, bardziej zawodnymi regułami, czy raczej zastanowimy się i przeanalizujemy więcej danych – co zmniejsza, choć oczywiście nie niweluje możliwości niepowodzenia – zależeć może od czasu, którym dysponujemy czy też wagi trafnego wyboru („wino na użytek własny” a „wino na prezent”). Świadomość tych mechanizmów jest niezmiernie istotna dla racjonalności zarówno naszego postępowania jak i naszego zdroworozsądkowego obrazu świata i nas samych.

Po przedstawieniu ogólnych ram teoretycznych i podstawowych założeń teorii dwutorowości myślenia, omówione zostaną podstawowe automatyczne mechanizmy perswazji i powiązane z nimi bezrefleksyjne wnioskowania (wskazane przez Roberta Cialdiniego): wzajemność, konsekwencja, konformizm, sympatia, autorytet, niedostępność. Mechanizmy te związane są z komunikacją, a ściślej rzecz ujmując: z jej płaszczyzną niejawnej perswazji. Błędy popełniamy jednak również wtedy, gdy nie jesteśmy poddani wpływowi, gdy nikt nie chce manipulować naszymi przekonaniami i decyzjami. Dwutorowość obejmuje każdą sferę myślenia, na co wskazują heurystyki i pojęcia z nimi spokrewnione (błędy poznawcze, efekty itp.). Omówione zostaną między innymi heurystyki: afektu, dostępności, reprezentatywności; błędy: koniunkcji, narracji, perspektywy czasu; efekty: konfirmacji, pewności, zakotwiczenia, czystej ekspozycji.

Drugi blok tematyczny jest zogniskowany na pojęciu paradoksu, czyli rozumowania wychodzącego od intuicyjnie ujmowanych pojęć (np. prawdy, zbioru), które w oparciu o równie intuicyjne reguły wnioskowania prowadzi do zaskakujących, najczęściej sprzecznych konsekwencji. Omówienie tego typu wnioskowań, pozwala lepiej zrozumieć trudności pojęciowe wynikające na przykład z różnic między naukowym a potocznym obrazem świata.

Pojęcie paradoksu jest bliskie pojęciu sofizmatu, relacje między tymi pojęciami zostaną zarysowane na wykładzie wprowadzającym oraz ustalone na wykładzie zamykającym. Kwestie te są istotne dla kwalifikacji danego rozumowania jako paradoksalnego, np. Piotr Łukowski traktuje tzw. paradoks poznawalności (nazywany też paradoksem Churcha-Fitcha) jako sofizmat, lecz pokazane zostanie, że jest to, zgodnie ze swoją nazwą, paradoks.

Omówione na wykładzie paradoksy będą podzielone na cztery grupy: 1) paradoksy wynikające z niedoskonałości intuicji: paradoks butelki Stevensona, wspólnych narodzin, Hempela oraz paradoksy nieskończoności; 2) paradoksy wynikające z wieloznaczności, m.in. paradoks Protagorasa, Elektry, rogacza, kamienia; 3) paradoksy samozwrotności, m.in. antynomia kłamcy, paradoks kata, krokodyla; 4) paradoksy wynikające z nieostrości, m.in. paradoks stosu, wielu, ruchu, tożsamości.

Trzeci blok tematyczny dotyczy klasycznej problematyki błędów argumentacyjnych (sofizmatów), zarówno tych popełnianych zupełnie bezwiednie jak i tych w pełni kontrolowanych i z premedytacją wykorzystywanych. Wśród pierwszych dominują użycia błędnych schematów logicznych lub argumentacyjnych, czyli ogólnie rozumiane błędy formalne. Za każdym w ten sposób rozumianym sofizmatem, bardzo często kryje się poprawne (formalnie) rozumowanie, które zostało jedynie zniekształcone lub błędnie użyte. Nie mniej istotne bywają jednak także błędy materialne, czyli oparcie się w argumentacji na fałszywych przesłankach. Do drugiej grupy należą przede wszystkim techniki erystyczne, czyli nieuczciwe chwyty stosowane w dyskusji w celu nie tyle dokonania merytorycznych ustaleń, dojścia do prawdy itp., co przekonania przeciwnika do swoich racji, do podjęcia pewnych działań itp.

Tematyka sofizmatów jest niezmiernie szeroka, dlatego też na wykładzie uwaga będzie skoncentrowana jedynie na tych najważniejszych i najbardziej powszechnych. Spośród sofizmatów nieumyślnych omówione zostaną m.in. nieuprawniona generalizacja, równia pochyła, fałszywy dylemat, błąd połączenia i podziału, błąd wieloznaczności, nieostrości. Spośród sofizmatów umyślnych przedstawione zostaną m.in. słomiana kukła, nienawistna kategoria pojęć, przytyki osobiste, subtelne rozróżnienie.

Problematyka ta zostanie następnie przedstawiona z perspektywy pragmatycznej, czyli ze szczególnym uwzględnieniem znaczeń niedosłownych i pośrednich aktów mowy. Mylić możemy się bowiem – świadomie czy nieświadomie – także nie wprost. Następnie, z tak poszerzoną perspektywą, krótko omówione będą zagadnienia złożonych technik manipulacji, dezinformacji, propagandy itp.

Należy podkreślić, że omawianym zagadnieniom – tam, gdzie to możliwe – towarzyszyć będą porady i wskazówki praktyczne dotyczące tego, w jaki sposób identyfikować błędy poznawcze i argumentacyjne, w jaki sposób ograniczyć ich obecność w naszym życiu oraz w jaki sposób naprawiać błędy już popełnione. Wszakże „myli się każdy, ale tylko głupiec tkwi w błędzie” (Cyceron, Filipiki, XII, 2,5).