Prowadzony w cyklach: 2022/23Z, 2023/24Z, 2024/25Z, 2025/26Z

Kod ISCED: 0218

Punkty ECTS: 7

Język: polski

Organizowany przez: Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa

Pracownia konserwacji-restauracji bloku książki zabytkowej 1402-PK-3Z-SJ

Studenci III roku w ramach zajęć pracowni konserwacji bloku książki zabytkowej, pod kierunkiem prowadzących, realizują konserwacje-restauracje zabytkowych książek. Staranny dobór obiektów zróżnicowanych pod względem: tematyki, datowania, techniki wykonania (rękopisy, rękopisy z iluminacjami, druki, druki z ilustracjami itp.) oraz stanu zachowania materii zabytkowej (od niemalże całkowitego destruktu po książki wymagające niewielkiej ingerencji) pozwala studentom na zdobycie doświadczenia w poznaniu i doborze odpowiednich metod, materiałów i środków stosowanych w tej dziedzinie konserwacji-restauracji. Podstawowe zagadnienia dotyczą: wykonania dokumentacji konserwatorskiej opisowej i fotograficznej, zróżnicowanie działań konserwatorskich-restauratorskich w zależności od techniki wykonania obiektu, stanu zachowania materii zabytkowej oraz atrybutów obiektu. Planowanie zabiegów konserwatorskich oraz organizacja warsztatu i kolejnych etapów pracy z uwzględnieniem specyfiki zabytku jakim jest forma kodeksu czyli złożoność budowy, duża powierzchnia substancji zabytkowej, funkcjonalność konstrukcji oraz walory estetyczne i merytoryczne. Metody oczyszczania mechanicznego, oczyszczania chemicznego, zabiegi wzmacniające i stabilizujące osłabiony papier, utrwalania warstwy druku, pisma, pieczątek oraz warstwy malarskiej, uzupełnianie ubytków papieru w maszynie jak i manualne.
W bloku zajęciowym każdy ze studentów prowadzi dokumentację (opisową i fotograficzną), dziennik i „kieruje” zabiegami konserwatorskimi obejmującymi wybrany, przynajmniej jeden zabytek. Student przygotowuje na jego temat krótką prezentację, a także omówienie wybranego zagadnienia z dziedziny konserwacji i restauracji zabytkowych bloków książek. W praktyce poszczególne procesy konserwatorskie często realizowane są zespołowo, co stwarza możliwość efektywniejszej pracy oraz bezpośredniego uczestniczenia w zróżnicowanej gamie zabiegów. Jednocześnie kładziony jest nacisk na umiejętność działania w grupie, kreatywnej organizacji oraz adaptacji pracowni do poszczególnych procesów.
Bezpośredni kontakt z oryginalną, zabytkową substancją stwarza możliwość ukształtowania właściwych zachowań i postaw zgodnych z etyką, sztuką i rzemiosłem konserwatorskim.
Po zakończeniu konserwacji bloku książki dalsze prace związane z oprawą prowadzone są w ramach Pracowni konserwacji-restauracji oprawy książki zabytkowej.

W cyklu 2022/23Z:

w cyklu 2022/23 konserwacja-restauracja prowadzona jest przy następujących obiektach:

1. D. Marcus Evangelista. Rodolphi Gualtheri Tigurini in Evangelium Jesu Christi secundum Marcum Homiliae CXXXIX. Zurych 15(61).

2. Rzezawski, Franciszek Edmund, Theatrum życia Chrystusowego, w naymisternieyszych dla zbawienia narodu ludzkiego operach feralny epilog prawdziwemi okrutney tragedyi portretami adumbrowany reprezentuiące, przy muzach w wierszu oyczystym od iednego kapłana z professow wąchockich zakonu S. Cystercienskiego zlożonym, smutno nucących, ludzkiemu
spektatorowi wystawione. Roku przyiścia na swiat Aktora cierpiącego, Drukarnia Opactwa Cystersów w Oliwie 1717 [...].,

3. Mszał uratowany z pożaru kościoła p.w. św. Józefa w Kasparusie;

4. Biblia Lutra, 1575r, kodeks ze zbiorów Biblioteki UMK w Toruniu;

5. Marii Nizolii, Brixellensis in M.T. Ciceronem observationes. Coelii Secundi 28/K03, kodeks ze zbiorów Biblioteki UMK w Toruniu.

W cyklu 2023/24Z:

w cyklu 2023/24 konserwacja-restauracja prowadzona jest przy następujących obiektach:

1. D. Marcus Evangelista. Rodolphi Gualtheri Tigurini in Evangelium Jesu Christi secundum Marcum Homiliae CXXXIX. Zurych 15(61).

2. Stanisław Skibicki, Przygotowanie do przimowania Sakramentu Nayświętszego, Lublin 1689 r. Przygotowanie do dobrej i szczęśliwej śmierci, Kalisz 1685 r., sygn. 150171150172, ze zbiorów PAN Biblioteki Kórnickiej.

3. Biblia Lutra, 1575r, kodeks ze zbiorów Biblioteki UMK w Toruniu.

W cyklu 2024/25Z:

w cyklu 2024/25 konserwacja-restauracja prowadzona jest przy następujących obiektach:

1. Biblia Lutra, 1575r, kodeks ze zbiorów Biblioteki UMK w Toruniu.

2. Johannes Adolphus, Sequentiarum luculenta interpretatio nedum scholasticis sed et ecclesiasticis cognitu necessaria: per Joannem Adelphum physicum Argentinensem collecta, 1513, kodeks ze zbiorów PAN Biblioteki Kórnickiej.

W cyklu 2025/26Z:

w cyklu 2025/26 konserwacja-restauracja prowadzona jest przy następujących obiektach:

1. Johann Daniel Titius, Nachricht von den Gelehrten welche aus der Stadt Conitz des Polnischen
Preussens, herstammen nach Herrn Hofrath Goedtkens Grundlage abgefasset von Johann Daniel
Titius der Physik ordentlichem Professor zu Wittenberg. Leipzig in Lankischens Buchhandlung
1763, sygn. 1. S I 188-190

2. Thomas Johann Schreiber, Verordnung E. E. Rahts Die Einrichtung der geistlichen Amts-Geschäfte
und Kirchen-Gebehte bey der Evangelisch-Luterischen Gemeine der Stadt Danzig belangend,
publicirt Mense Mart. 1708, sygn. 1. S I 100

3. Behm Caspar, Arithmetica das ist die Rechenkunst in zwey Büchlein beschrieben von Casparum
Behmen aritmeticum in Dantzig. Die andere Auflage.
Dantzig... gedruckt durch Carl Ludwig Schreiber 1768, sygn. 1. S I 81

4. Johann Christoph Beckmann, Anmerkungen Von Dem Ritterlicher Johanniter Order [...] : Sampt
vorhergehenden General-Reflexionen über Die Ritterliche Kreutz-Orden insgesampt, Franckfurt an
der Oder : druckts Johannes Coepselius [...], 1693, sygn. 1. GL IV 999

5. Tournes, Jean de (1540-1564), Insignium Aliquot Virorum Icones, Lugduni: Apud Ioan. Tornaesium, 1559, [16], 236, [4], 8⁰, Nr. inw. Muzeum 1499

6. Plato (427-347 a.C.) Dialogi Platonis, Nurimberg[ae]: apud Fridericum Peypus, 1523, [36]k., sygn. A-i4, 4⁰, Nr. inw. Muzeum 14103

7. Bode, Iohann Elert, Kurzgefasste Erläuterung der Sternkunde und den dazu gehörigen Wissenschaften. Th. 1, Berlin: bey Christian Fried. Himburg, 1778,
[18], 321 s., tabl. 10, 8⁰, Nr. inw. Muzeum 137157/1

8. 2894-2895 (klocek introligatorski 1. Lipsius, Justus (1547- 1606), I. Lips[ii]
Saturnalium Sermonum Libri Duo, Qui de gladiatoribus, Lugduni Batavorum: Ex Officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1590, [8], 175, [1] s., [13] k. tabl., il.; 4⁰ 2. Dresser, Matthaeus (1536-1607), Ad Invictissimum Imperatorem Rom. Rudolphum II. Explicatio Pia Et Historica Dicti., Lipsiae: imprimebat Michael Lantzenberger, 1593, [24] k., sygn.A-F4, 4⁰

9. Stary druk, Psałterz, Supraśl, XVII/ XVIII w.

Całkowity nakład pracy studenta

Godziny realizowane z udziałem nauczycieli (135 godz., 4,5 ECTS) - udział w ćwiczeniach: 120 godz. - konsultacje z nauczycielem akademickim: 15 godz. Czas poświęcony na pracę indywidualną studenta ( 75 godz., 2,5 ECTS): - przygotowanie do ćwiczeń: 10 godz. - czytanie literatury: 15 godz. - wykonanie dokumentacji konserwatorskiej - opisowej i fotograficznej, zgodnej z obowiązującym schematem: 50h RAZEM WSZYSTKICH GODZIN: 210 godz. (7 ECTS)

Efekty uczenia się - wiedza

W1-ma gruntowną wiedzę w zakresie ogólnym i szczegółowym dotyczącą obszarów sztuki i nauki przydatną do formułowania i rozwiązywania złożonych zagadnień związanych z konserwacją i restauracji bloku książki zabytkowej (K_W01); W2-rozumie relację pomiędzy teoretycznymi i praktycznymi aspektami studiów obejmujących tematykę konserwacji bloków kodeksów zabytkowych, a także potrafi wykorzystywać tę wiedzę dla dalszego rozwoju (K_W02); W3-zna wiedzę teoretyczną i praktyczną wiążącą się ze specyfiką oraz metodyką działań i zbiegów konserwatorskich przeprowadzanych na zabytkowych blokach książek (K_W03); W4-przedstawia mechanizmy oddziaływania fizycznych, chemicznych i biologicznych czynników środowiskowych na materię książek zabytkowych (K_W04); W5-zna podstawy fotografii i technik dokumentacji zabytkowej książki, badań i procesów konserwatorskich i restauratorskich (K_W12); W6-definiuje zasady z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy podczas przeprowadzania zabiegów konserwatorskich (K_W13).

Efekty uczenia się - umiejętności

U1-umie przeprowadzić rozpoznanie stanu zachowania bloku książki zabytkowej, określić przyczyny zniszczeń i sformułować program prac badawczych oraz konserwatorskich-restauratorskich uwzględniając specyfikę tych zabytków (K_U01); U2-prawidłowo wykorzystuje zdobytą wiedzę do określenia, rozpoznania i opisywania budowy techniczną bloku książki zabytkowej z uwzględnieniem oryginału i warstw wtórnych tegoż zabytku (K_U02); U3-stosuje zabiegi konserwatorskie i restauratorskie opracowane w projekcie dla zabytkowych bloków książek (K_U05); U4-przygotowuje dokumentację konserwatorską książki zabytkowej (K_U09); U5-podejmuje samodzielnie decyzje odnośnie projektowania i realizacji przydzielonych w trakcie zajęć prac konserwatorskich dotyczących zabytkowych bloków książki (K_U016); U6-jest przygotowany do współdziałania z innymi osobami w ramach prac zespołowych i jest zdolny do podjęcia wiodącej roli w takich zespołach (K_U17); U7-ma umiejętności językowe w zakresie sztuki oraz specjalistycznego słownictwa konserwatorskiego, właściwego dla konserwacji-restauracji bloku zabytkowej książki (K_KU19); U8-posiada umiejętność przygotowania klarownych i spójnych wystąpień ustnych, dotyczących szczegółowych zagadnień konserwacji-restauracji i ochrony zabytkowych kodeksów (K_KU21).

Efekty uczenia się - kompetencje społeczne

K1-dostrzega znaczenia wartości (artystycznej, historycznej, emocjonalnej itd.) zabytkowych książek, ich unikatowości i obowiązek respektowania specyficznych dla kręgu kulturowego zabytku wartości w procesie konserwacji i restauracji (K_K01); K2-świadomie przestrzega zasady etyki zawodowej i profesjonalizmu w działaniach konserwatorskich i restauratorskich (K_K02); K3-świadomie uwzględnia kontekst kulturowy dzieła sztuki lub zabytku w decyzjach konserwatorskich (K_K04); K4-dostrzega ograniczenia własnej wiedzy i umiejętności, rozumie potrzebę dalszego kształcenia oraz potrzebę włączania specjalistów z innych dziedzin do rozwiązywania szczególnie złożonych zagadnień konserwatorskich zabytkowych książek (K_K05); K5-potrafi pracować samodzielnie i w zespole, ma świadomość odpowiedzialności za wspólnie realizowane zadania (K_K06); K6-dostrzega znaczenie kształtowania estetyki dzieła jako wyniku prac konserwatorskich - restauratorskich przeprowadzanych przy książkach zabytkowych (K_K08).

Metody dydaktyczne

Case study – wykonanie przez studenta projektu konserwatorskiego-restauratorskiego oraz dokumentacji dla bloku zabytkowej książki; problemowe dyskusje inicjujące i podsumowujące przeprowadzone działania konserwatorskie i restauratorskie; praktyczne ćwiczenia w realizacji zabiegów konserwatorskich i restauratorskich wykonywane indywidualnie i zespołowo.

Metody dydaktyczne podające

- opowiadanie

Metody dydaktyczne poszukujące

- studium przypadku
- laboratoryjna
- ćwiczeniowa
- sytuacyjna
- doświadczeń

Metody dydaktyczne w kształceniu online

- metody rozwijające refleksyjne myślenie
- metody służące prezentacji treści
- metody wymiany i dyskusji

Wymagania wstępne

Pozytywne zaliczenie przedmiotów na kierunku Konserwacja i Restauracja Dzieł Sztuki, specjalności Konserwacja Papieru i Skóry na kursie od I do II roku studiów oraz objętych programem wakacyjnych praktyk zawodowych.

Koordynatorzy przedmiotu

Karolina Komsta-Sławińska
Marta Nalaskowska
Agnieszka Zięba

Kryteria oceniania

zaliczenie na ocenę; weryfikacja wiedzy i umiejętności na podstawie:

- przedstawienia dokumentacji opisowej i fotograficznej realizowanego zadania - projektu konserwatorskiego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na jakość merytoryczną, poprawność i zaplecze naukowo-badawcze (K_W01-K_W04, K_W12, K_W13, K_U01, K_U09, K_U19, K_K05 );

- bieżącego przygotowania do zajęć, ocena prac wykonanych w trakcie zajęć i zadań poleconych przez prowadzącego – ze szczególnym zwróceniem uwagi na dokładność i estetykę pracy; zaangażowanie; umiejętność dobrej organizacji pracy i efektywnego wykorzystywania materiałów; umiejętność pracy w zespole (K_W12- K_W13, K_U02, K_U09, K_U019, K_K01, K_K02, K_K04, K_K08);

Kryteria oceniania:
1. Wykonanie dokumentacji opisowej i fotograficznej w formie obowiązującego schematu dokumentacji konserwatorskiej (maksymalnie 40 punktów).
2. Aktywność, przygotowanie do zajęć, wypowiedzi, rzetelność, przygotowanie krótkiej prezentacji na zadany temat (maksymalnie 10 punktów)
3. Zaawansowanie pracy (5 punktów)
4. Ocena prac wykonanych w trakcie zajęć (5 punktów)

Maksymalna liczba punktów 60

ndst. - 0-30 pkt. (<50%)

dst. - 31-39 pkt. (>50%)

dst.+ - 40-45 pkt. (>68%)

db. - 46-50 pkt. (>77%)

db.+ - 51-56 pkt. (>86%)

bdb. - 57-60 pkt. (>95%)

Praktyki zawodowe

nie dotyczy

Literatura

Literatura podstawowa, wybrane fragmenty:

• Dokumentacje prac konserwatorskich oraz prace magisterskie (zasób Biblioteki KKRPS).
• Ługowska, W., Nawarstwienia historyczne w świetle zagadnień konserwatorskich. Teoria a praktyka, MA Thesis, University of Nicolaus Copernicus in Toruń, 2010.
• Dahl S., Dzieje książki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1965.
• Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
• Jutrzenka-Supryn D., Ocalić autentyzm czy przedłużyć trwałość - dylematy w ustaleniu zakresu ingerencji konserwatorskiej na przykładzie inkunabułów i starych druków ze zbiorów biblioteki WSD “Hosianum” w Olsztynie, “FIDES – Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, nr 1-2 (28-29), 2009, s. 46-65, źródło [http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Fides_Biuletyn_Bibliotek_Koscielnych/Fides_Biuletyn_Bibliotek_Koscielnych-r2009-t1_2_(28_29)/Fides_Biuletyn_Bibliotek_Koscielnych-r2009-t1_2_(28_29)-s46-65/Fides_Biuletyn_Bibliotek_Koscielnych-r2009-t1_2_(28_29)-s46-65.pdf].
• Roberts M.T., Etherington D., Bookbinding and the conservation of books : a dictionary of descriptive terminology, Library of Congress. 1982, źródło: Etherington & Roberts. Dictionary--Electronic edition, [https://cool.culturalheritage.org/don/don.html], stan z dnia: 5.10.2020.
• Ink Corrosion - An autocatalytic nightmare? The Iron Gall Ink Website, źródło [https://irongallink.org/ink-corrosion-an-autocatalic-nightmare.html], dostęp 1.10.2021.
• de Valk Marijn, Library Damage Atlas. A tool for assessing damage, Antwerp, 2018, źródło [https://www.metamorfoze.nl/sites/default/files/publicatie_documenten/Library%20Damage%20Atlas%202018_DEF.pdf], dostęp 1.10.2021.
• Defize Peter, van der Most Peter, Havermans John, Archives Damage Atlas. A tool for assessing damage, Hague 2010, źródło [http://www.heritageforpeace.org/wp-content/uploads/2013/03/archives_damage_atlas.pdf], dostęp 1.10.2021.
• Reißland Birgit, Hofenk de Graaff Judith, Condition rating for paper objects with iron-gall ink, źródło: [https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2001/01/01/condition-rating-for-paper-object-with-iron-gall-ink], dostęp 1.10.2021.

Literatura uzupełniająca, wybrane fragmenty:

• Badecki Karol, Znaki wodne w księgach Archiwum miasta Lwowa 1382-1600, Lwów 1928.
• Baker C.A., Methylocellulose and sodium carboxymethylocellulose: an evalution for use in paper conservation through accelerated aging, Preprints of the Contributions to the Paris Congress 1984, s.55-59
• Baker C. A., The role viscosity grade play when choosing methyllulose as sizing agent, Conference Papers, Machester 1992, s. 219-221
• Banik G., Wachter O., Investigation of the destructive action of copper pigments on paper and consequences for conservation, Science and Technology in the Service of Conservation, Washington 1982, s.75-79
• Becker B., Moroff H., Uber das waschen von papier, Maltechnik-Restauro 4(1987), s.42-48
• Birkenmayer Aleksander, Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej, Kraków 1925
• Bland D., A History of Book Illustration, London
• Bogeng G.A.E., Geschichte der Buchdruckerkunst. Bd. 1-2, Dresden 1930.
• Briquet C. M., Les filigranes.Dictionere du marques du papier 1282-1600, T. 1-4, Leipzig 1923
• Burgess H., The stabilization of cellulosis fibres by borohydride derrivates, ICOM Comitette for Conserwation Preprints, 9th Triennal Meeting, Dresden 1990, s. 447-52
• Carlyle L., Townsend J., Hacney S., Triamonium citrate, an investigation into its application for surface cleaning. Dirt and Pictures Separated, 1990,s.44-48
• Chmiel Adam, Introligatorzy cudzoziemscy i zamiejscowi w Krakowie w latach 1574-1646, Kraków 1929 w: Exlibris t.VII, z.2, 1929.
• Conroy T., Movement of the book spine, The book and paper group annual, nr 6 1987.
• Clarkson Ch., Board slotting – a new technique for re-attaching backboards, Conference Papers, Machester 1992, s. 158-164.
• Czrnatowicz J., Książka grecka średniowieczna i renesansowa, Wrocław 1976.
• Karbowska-Berent J., Geneza foksingu w świetle badań chemików, biologów i konserwatorów zabytków, Bibliotheca Nostra, Śląski Kwartalnik Naukowy, Katowice 2017; 1 (47) 2017, s. 125-138
• Kawecka-Gryczowa A., Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, Wrocław 1982.
• Keyes K.M., Alternatives to conventional methodos of reducing discoloration in works of art on paper, International Conference on the Conservation of Library and Archive Materials and the Graphic Arts, London 1987, s.49-55.
• Komasara I., Książka na dworach Wazów w Polsce, Wrocław 1994.
• Komsta-Sławińska K., "Contemporary Trends in the Field of Conservation of Historic Codices", International Journal of Young Conservator and Restorers of Works of Art, nr 2, 2018.
• Kommornicki S., Zabytkowe oprawy średniowieczne: zbiór Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie, Kraków 1925.
• Kosek Joanna, Barry Caroline, Investigating the condition of iron gall ink drawings: developing an assessment survey, Journal of the Institute of Conservation, 42:3, 191-209, DOI: 10.1080/19455224.2019.1656660.
• Lewicka-Kamińska A., Rzut oka na rozwój oprawy książkowej w Krakowie [w:] Roczniki Biblioteczne, R.XVI:1972, z. 1.
• Maleczyński K., Dzieje starego papieru, Wrocław 1974.
• Mocarski Z., Książka w Toruniu do 1793: zarys dziejów, Toruń 1934.
• Notes konserwatorski, Biblioteka Narodowa, t. 1-22 1998-2020
• Okrągła D, i in., Zasady postępowania z obiektami zabytkowymi na podłożu papierowym, "Ochrona zbiorów", z.1, Warszawa 2012.
• Piekarski K., Superexlibrisy polskie od XV do XVIII w.. Zeszyt 1, Kraków 1929.
• Pokorzyńska E., Początki polskiej oprawy wydawniczej: przegląd zabytków, "Acta Poligraphica", vol. 6, 2015, s. 37-50, źródło: [https://docplayer.pl/19627371-Poczatki-polskiej-oprawy-wydawniczej-przeglad-zabytkow.html].
• Potkowski E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski, Warszawa 1984.
• Pronobis-Bobowska M., Konserwacja książek bez demontażu bloku - krótkie omówienie na przykładzie trzech realizacji, "BIKDzSzt", Vol.13 No 1-2 (48-49) 2002, s. 40-45.
• Pronobis-Gajdzis M., Czuczko J., Jutrzenka-Supryn D., Nowe kierunki w obszarze konserwacji-restauracji zabytkowych kodeksów, [w:] Toruńskie Studia Bibliologiczne, Wydawnictwo Naukowe UMK, s.157-188, Toruń 2015, .ISSN 2080-1807, źródło: [https://www.researchgate.net/publication/300082672_Nowe_kierunki_w_obszarze_konserwacji-restauracji_zabytkowych_kodeksow/fulltext/57135a4308ae39beb87b9ebf/Nowe-kierunki-w-obszarze-konserwacji-restauracji-zabytkowych-kodeksow.pdf].
• Pronobis-Gajdzis M. Analiza wartościująca zabytkowych kodeksów, księgozbiorów i bibliotek podstawą projektu konserwatorskiego, Bibliotheca Nostra, Śląski Kwartalnik Naukowy, Katowice 2017; 1 (47) 2017: s. 55- 77.
• Przywecka –Samecka M., Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do końca XVIII wieku, Wrocław 1993.
• Semkowicz W., Paleografia Łacińska, Kraków 1951.
• Shenton H., A conservation strategy for books at the Vitoria and Albert Museum, Conference Papers, Machester 1992.
• Siniarska-Czaplicka J., Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do poł XVIII w., Wrocław 1969.
• Siniarska-Czaplicka J., "Przegląd badań i działalności w zakresie historii papiernictwa ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego dziesięciolecia", Przegląd Biblioteczny, nr 2, 1980.
• Sipayłło M., Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku, Warszawa 1988.
• Sobucki W., Badania nad zastosowaniem borowodorku sodu w konserwacji papieru, Ochrona Zabytków 1993/2, s.172-177.
• Szwejkowska H., Książka drukowana XV – XVIII wieku: zarys historyczny, Wrocław 1983.
• Tomaszewski J., Techniki zdobienia opraw w XVII wieku, „Ochrona Zabytków” 3, 1989.
• Voet L., The Golden Compasses. The History of the House of Plantin-Moretus, Amsterdam 2008, źródło [https://www.dbnl.org/tekst/voet004gold01_01/index.php], stan z dnia 7.10.2020.
• Zappala M. P., Modified Starches for Library and Archive Conservation Effect on Paper, International Conference on Conservation and Restoration of Archive and Library Materials, Erice 1996,s.761-775.

W cyklu 2022/23Z: