Wprowadzenie do bioarcheologii 1201-OG-WB

Bioarcheologia to interdyscyplinarna dziedzina z pogranicza nauk przyrodniczych (np. antropologia fizyczna, osteologia – nauka o kościach, odontologia – nauka o zębach, biologia, ekologia, chemia, tafonomia) i nauk humanistycznych oraz społecznych (np. archeologia, historia, archiwistyka, demografia, genealogia). Bioarcheologia zajmuje się opisem życia ludzi (zarówno w wymiarze indywidualnym – tzw. osteobiografie, jak i na ponadosobniczych poziomach organizacji - populacje) w pradziejach i czasach historycznych oraz relacjami między ówczesnym człowiekiem i populacją ludzką a szeroko pojętym środowiskiem życia – przyrodniczym (biotycznym i abiotycznym) oraz kulturowym. Na podstawie zachowanych szczątków (przede wszystkim macerowanych i/lub przepalonych kości i zębów (tzw. groby szkieletowe i ciałopalne), utrwalonych w sposób naturalny lub sztuczny zwłok – mumii) ludzi żyjących w przeszłości stara się rekonstruować szeroko pojęte warunki życia, styl życia oraz opisywać procesy zachodzące w dawnych społeczeństwach. Bazą materiałową dla bioarcheologii są przede wszystkim ludzkie szczątki odkrywane podczas badań archeologicznych na cmentarzyskach, w kryptach (np. kościołów), w grobach indywidualnych i zbiorowych oraz innych miejscach (np. tzw. obiektach kultowych). Współczesna bioarcheologia jako nauka interdyscyplinarna dysponuje niezwykle szerokim spektrum metod badawczych, które na grunt tej dyscypliny zostały implementowane między innymi z antropologii fizycznej (tu pomiary antropometryczne i opis morfologiczny oraz interpretacja zaobserwowanych cech, metody ustalania wieku w chwili śmierci oraz płci osoby, do której szczątki należały na podstawie cech szkieletu, rekonstrukcja cech przyżyciowych, np. budowa somatyczna, wysokość i masa ciała, obciążenia biomechaniczne układu ruchu związane z dominującymi formami aktywności fizycznej w tym wykonywanym zawodem lub pełnioną funkcją, cechy związane z przebiegiem i tempem rozwoju ontogenetycznego), biologii molekularnej (np. fenotypowanie genetyczne, ustalanie pokrewieństwa biologicznego, pochodzenie etniczne, identyfikacja niektórych chorób i patogenów), chemii (dieta człowieka w przyszłości) i medycyny oraz patologii (diagnostyka schorzeń na podstawie obrazu fenotypowego, odtwarzanie panoramy chorób w populacji), a także kryminalistyki (np. identyfikacja tożsamości osób (historycznie znanych), do której szczątki należały, identyfikacja przyczyn zgonu, efektów zbrodniczego działania innych osób, identyfikacja śladów przemocy interpersonalnej, użycia konkretnej broni itp.). Bioarcheolodzy w swoich badaniach korzystają ze wszystkich dostępnych i wnoszących istotne informacje metod wypracowanych przez inne dyscypliny naukowe. Często wykorzystywane są nowoczesne i zaawansowane narzędzia, na przykład metody rentgenologiczne, w tym tomografia komputerowa (np. CT – tu tzw. wirtualna autopsja), spektometria masowa (np. analizy stabilnych izotopów N i C, zawartości pierwiastków, w tym toksycznych i śladowych), metoda PCR i sekwencjonowanie DNA, metody histologiczne, mikroskopia optyczna, skaningowa i konfokalna. W przypadku badań ludzkich szczątków pochodzących z czasów historycznych, a przede wszystkim z nowożytnych, wydaje się też niezbędne korzystanie z wiedzy i doświadczenia historyków oraz badaczy dawnych źródeł pisanych i ikonograficznych, co staje się podstawą wielowymiarowej weryfikacji wartości dostępnych źródeł, poszerzania wiedzy i formułowanych wniosków. Badaczowi pracującymi ze szczątkami ludzkimi, nierzadko w przestrzeni sakralnej, niezbędna jest też świadomość regulacji prawnych, zasad etyki postępowania ze szczątkami ludzkimi oraz odpowiedni poziom tzw. wrażliwości społecznej i kulturowej (szerokie spektrum tzw. kompetencji miękkich).

Zakres tematów:
1. Archeobiologia czy bioarcheologia?
2. Historia i rozwój badań bioarcheologicznych.
3. Budowa, skład oraz charakterystyka i właściwości tkanki kostnej.
4. Naturalne i sztuczne procesy utrwalające szczątki.
5. Wartość poznawcza analiz kości i zębów oraz przetrwałych innych tkanek.
6. Tafonomia szczątków ludzkich.
7. Pytania kluczowe: czy to kość, co to za kość lub jej fragment, czy ta kość jest ludzka?
8. Kości oraz zęby i ich interakcje in vivo ze środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym.
9. Paleoekologia i rekonstrukcja paleośrodowiska.
10. Reakcje na warunki życia.
11. Dymorfizm płciowy i procesy rozwoju oraz starzenia się układu ruchu człowieka.
12. Obciążenia biomechaniczne, dieta, choroby i urazy, migracje.
13. Badania morfologiczne, makro- i mikrostrukturalne.
14. Analizy fizyczne, chemiczne i molekularne.
15. Interpretacja wyników oraz ich osadzenie w szerokim kontekście interdyscyplinarnym, w tym nauk „pomocniczych” w stosunku do bioarcheologii.
16. Kość – osobnik – poziom populacyjny organizacji.
17. Populacja żyjąca.
18. Kości poddane działaniu wysokiej temperatury.
19. Możliwości badań i ładunek poznawczy ich wyników.
20. Historie życia i śmierci – osteobiografie.
21. Problemy identyfikacji szczątków kostnych.
22. Współpraca między dyscyplinami – kaprys, czy konieczność?
23. Przykłady badań bioarcheologicznych rodzimych i zagranicznych.
23. Etyka postępowania ze szczątkami ludzkimi.
24. Zagadnienia prawne.