Wybrane zagadnienia z archeologii środowiskowej 1201-AP-WZAS-S1

Badania interdyscyplinarne w archeologii, z wykorzystaniem nauk przyrodniczych i ich metod, od dawna należą do jej kanonów w studiach nad kulturą i środowiskiem dawnych społeczeństw. Już w okresie międzywojennym minionego stulecia zostały szeroko zastosowane w badaniach tak ważnych stanowisk jak Biskupin, Rzucewo, czy Gniezno. W okresie powojennym, w latach 50. i 60. na stałe weszły do kanonu badawczego polskiej archeologii, stając się podstawą studiów osadniczych, gospodarczych, relacji pomiędzy człowiekiem a środowiskiem oraz nad kulturą symboliczną. W konsekwencji co najmniej od roku 2000 w Polsce (a na świecie jeszcze wcześniej) zakres merytoryczny badań został zdefiniowany jako archeologia środowiskowa (nazywana też bioarcheologią). Jest ona rozumiana jako zestaw szeregu dyscyplin przyrodniczych i humanistycznych, których zadaniem jest wykorzystywanie informacji nagromadzonych w tzw. archiwach ziemi zarówno pochodzenia przyrodniczego jak i antropogenicznego. Stały się one podstawą studiów nad uwarunkowaniami rozwoju środowiska, w którym rozwijała się kultura oraz człowiek będący jej twórcą. Do ważniejszych dyscyplin zajmujących się tymi zagadnieniami należą archeozoologia (zooarcheologia), paleoecologia i paleobotanika (palinologia i archeobotanika).
Archeozoologia bazuje na analizie zwierzęcych szczątków kostnych oraz innych pozostałości zwierząt kręgowych i bezkręgowych. Jej znaczenie wynika m.in. z masowości odkrywanych podczas wykopalisk makroszczątków. Wśród wielu zagadnień dosyć dobrze poznanych na gruncie wymienionej dyscypliny znajdują się
a) historia ryb i rybołówstwa, b) historii awifauny i jej znaczenia w kulturze, c) historii ssaków i ich znaczenia w kulturze, d) analizy cech środowiska przyrodniczego i zachodzących w nim zmian.
Podczas zajęć dotyczących historia ryb i rybołówstwa studenci zapoznają się z bazą źródłową dostępną w literaturze. Do ważniejszych kwestii będą należały rozważania dotyczące czynników przyrodniczymi i kulturowymi, które miały wpływ na rozwój ichtiofauny oraz połowów. Studenci zapoznają się ze strategiami połowów ryb stosowanymi przez ludy różnych kultur, początkami i znaczeniem handlu rybami, znaczeniem ryb w menu oraz kulturze symbolicznej.
W podobny sposób zostaną przeanalizowane zagadnienia dotyczące ptactwa i jego znaczenia. Studenci zapoznają się grupami awifauny wyodrębnionymi ze względy na cechy użytkowe (gospodarcze) i środowiskowe (biotopowe). Obok tego zapoznają się z historią ptactwa domowego, znaczeniem ptaków drapieżnych w sokolnictwie oraz sposobami interpretacji cech środowiska przyrodniczego na podstawie znalezisk szczątków ptasich.
Paleobotanika bazuje natomiast na analizie szczątków botanicznych na bazie których, przy spełnieniu odpowiednich warunków, możliwa jest rekonstrukcja warunków środowiska przyrodniczego, analiza warunków i sposobów prowadzonej gospodarki rolnej, ocena znaczenia różnych grup roślin menu. Studenci zapoznają się z baza źródłową dostępną w literaturze dotyczącą historii i pochodzeniu roślin uprawnych, znaczenia handlu roślinami egzotycznymi, znaczenia nasiona i owoce roślin dzikich w prehistorycznej diecie, oraz naturze symbolicznej roślin.

Całkowity nakład pracy studenta

Wykonanie i zaprezentowanie eseju przygotowanie do zajęć

Efekty uczenia się - wiedza

– ma zaawansowaną wiedzę o powiązaniach archeologii z naukami przyrodniczymi (archeobotaniką, archeozoologią, geoarcheologią) (K_W05); – zna i rozumie metody analizy różnych wytworów kultury i ich interpretacji, zna podstawowy zakres źródłowy i problemowym badań archeoprzyrodniczych w Europie (K_W07); – zna metody badawcze i narzędzia warsztatu archeologa w stosunku do źródeł botanicznych (K_W11); – ma ugruntowaną wiedzę w zakresie skutków oddziaływania człowieka na świat roślin i zwierząt oraz znaczenia środowiska przyrodniczego na procesy gospodarcze i kulturowe (K_W16), u społeczeństw prahistorycznych, antycznych i wczesnohistorycznych w Europie (K_W16); – zna podstawowe kategorie pojęciowe i terminologię stosowane w wybranych dyscyplinach obszaru naukach przyrodniczych (K_W17)

Efekty uczenia się - umiejętności

– krytycznie analizuje wyniki badań archeoprzyrodniczych (K_U01); – posiada umiejętność merytorycznego argumentowania z wykorzystaniem poglądów innych autorów oraz formułowania wniosków, interpretuje dane arche-obotaniczne i archeofaunistyczne z obszaru Europy (K_U06); – potrafi przygotować wystąpienie ustne w języku polskim, dotyczących zagadnień szczegółowych, z wykorzystaniem podstawowych ujęć teoretycznych, a także różnych kategorii źródeł (K_U09); – potrafi stosować podstawowe techniki i narzędzia badawcze w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, właściwych dla dyscyplin przyrodniczych (K_U13); – potrafi wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować podstawowe informacje z wykorzystaniem różnych metod przyrodniczych (K_U14); – umie prezentować metodami graficznymi i interpretować dane archeoprzyrodnicze (K_U15).

Efekty uczenia się - kompetencje społeczne

– ma świadomość odpowiedzialności za zachowanie dziedzictwa kulturowego (K_K05); – potrafi współdziałać i pracować w interdyscyplinarnym zespole badawczym, między innymi prowadzącym badania przyrodnicze, rozumie potrzebę precyzyj-nego pobierania i opisywania prób do analiz paleoprzyrodniczych (K_K10)

Metody dydaktyczne podające

- wykład konwersatoryjny

Metody dydaktyczne poszukujące

- referatu

Wymagania wstępne

podstawowa wiedza z zakresu biologii, zoologii i geografii

Koordynatorzy przedmiotu

Daniel Makowiecki
Agnieszka Noryśkiewicz

Efekty kształcenia

Wiedza
- zna osiągnięcia archeologii środowiskowej w europejskich ośrodkach badawczych,
- zna zakres źródłowy i problemowym badań archeoprzyrodniczych w Europie,
- zna procesy przyrodniczo-kulturowe zachodzące w dziejach społeczeństw prahistorycznych, antycznych i wczesnohistorycznych w Europie,
-zna podstawowe procesy wpływające na rozwój flory i fauny i ich wpływ na sposób gospodarowania człowieka w prahistorii,
- ma wiedzę w zakresie skutków oddziaływania antropogenicznego na szatę roślinna i świat zwierzęcy,
- ma wiedzę z dotyczącą wpływu środowiska (klimat, gleby, rzeźba terenu) na procesy osadnicze,
- zna zasady z zakresu ochrony własności intelektualnej i prawa autorskiego
Umiejętności
- krytycznie analizuje wyniki badań archeoprzyrodniczych w Europie,
- interpretuje dane archeobotaniczne i archeofaunistyczne z obszaru Europy,
- charakteryzuje i ocenia wartość poznawczą wskaźników palinologicznych, botanicznych i zoologicznych aktywności człowieka,
- dostrzega i krytycznie analizuje czynniki środowiskowe (klimat, gleby, rzeźba terenu) oraz ocenia ich wpływ na kulturę społeczeństw europejskich,
- umie przedstawić i zinterpretować w postaci graficznej wyniki analiz paleoprzyrodniczych
Kompetencje społeczne
- ma świadomość ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego,
- rozumie potrzebę precyzyjnego pobierania i opisywania prób do analiz paleoprzyrodniczych,
- rozumie konieczność korzystania z najnowszych osiągnięć w danej dziedzinie,
- potrafi pracować w interdyscyplinarnym zespole,

Kryteria oceniania

Podstawą oceny będzie aktywność na zajęciach podczas dyskusji nad zagadnieniami przygotowanymi przez uczestników w formie referatów i prezentacji multimedialnej. Obowiązkiem każdego z uczestników będzie przygotowania też formy pisemnej jako materiału ułatwiającego przygotowanie do kolokwium zaliczeniowego.
Odbędzie się ono w formie pisemnej poprzez odpowiedzi na 5 pytań. Za każdą z prawidłowych odpowiedzi będzie przyznawane do 2 punktów - Kryteria oceniania:
niedostateczny (2) – 0–5 pkt (0–50%); dostateczny (3) – 5,1–6,5 pkt (51–65%); dostateczny plus (3,5) – 6,6-7,0 pkt (66–70%); dobry (4) – 7,1–8,5 pkt (71–85%); dobry plus (4,5) – 8,6-9,0 pkt (86–90%); bardzo dobry (5) - 9,1-10 pkt (91–100%).

Literatura

Główna:
1. Dyakowska J. 1959. Podręcznik Palinologii. Metody i problemy. Wyd. Geol., Warszawa.
2. Handbook. 1986. Handbook of Holocene Palaeoecology and Palaeohydrology, red. B. E. Berglund, John Wiley & Sons Ltd., Chichester.
3. Late. 2004. Late Glacial and Holocene History of vegetetion in Poland based on Izopolen maps, red. M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madejska, H. E. Wright, Ch. Turner Kraków.
4. Lityńska-Zając M. 2005. Chwasty w uprawach roślinnych w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków.
5. Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005. Przewodnik do badań archeobotanicznych, Seria Vademecum Geobotanicum, Sorus, Poznań.
6. Madejska T. 1998. Zróżnicowanie roślinności Polski u schyłku ostatniego zlodowacenia, Studia Geologica, Polonica 113: 137–180.
7. Makohonienko M. 2000. Przyrodnicza historia Gniezna, Wyd. Hominii, Bydgoszcz-Poznań.
8. Paleoekologiczne. 1998. Paleoekologiczne studium późnoglacjalnych osadów jeziora Lednica w Imiołkach, (Lednicki Park Krajobrazowy), red. K. Tobolski, Homini, Bydgoszcz: 69–76, Bibl. Stu. Lednickich T. III.
9. Palinologia. 2003. Palinologia, red. S. Dybova-Jachowicz, A. Sadowska, IB PAN, Kraków.
10. Ralska-Jasiewiczowa M. 1981. Wpływ zasiedleń prahistorycznych na kształtowanie się szaty roślinnej okolic Worytów w ciągu ostatnich 5000 lat (wyniki analizy pyłkowej), [w:] Woryty-Studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, red. M. Dąbrowski, Ossolineum, PAN.
11. Tobolski K. 2000. Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. PWN, Warszawa.
12. Wstęp. 1991. Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, red. K. Tobolski, Bibl. Stud. Ledn. UAM Poznań.
13. Zarys. 1995. Zarys zmian środowiska geograficznego okolic Biskupina pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych w późnym glacjale i holocenie, red. W Niewiarowski, Turpress, Toruń.
Uzupełniająca:
1. Horrocks M., Irwin G.J., McGlone M.S., Nichol S.L., Williams L.J. 2003. Pollen, phytoliths and diatoms in prehistoric coprolites from Kohika, Bay of Plenty, New Zealand, Journal of Archaeological Science, 30: 13–20.
2. Yasuda Y. 1997. The rise and fallow of olive cultivation in northwestern Syria –Palaeoecological study of Tell Mastuma–, Japan Review, 8: 251–273.
3. Kvavadze E., Kakhiani K. 2010. Palynology of the Paravani burial mound (Early Bronze Age, Georgia), Vegetation History and Archaeobotany, 19: 469–478.
4. Behre K.-E. 2008. Collected seeds and fruits from herbs as prehistoric food. Vegetation History and Archaeobotany, 17: 65–73.
5. van der Veen M., Livarda A., Hill A. 2008. New plant foods in Roman Britain – dispersal and social access, Environmental Archaeology, 13, 1: 11–36.
6. Livarda A. 2011. Spicing up life in Northwestern Europe: exotic food plant imports in the Roman and medieval world, Vegetation History and Archaeobotany, 20: 143–164.
7. Jacomet S. 2009. Plant economy and village life in Neolithic lake dwellings at the time of the Alpine Iceman, Vegetation History and Archaeobotany, 18: 47–59.
8. Polcyn I. 1996 for 1993. Application of Cladocera analysis in archaeology, Circaea, 11, 2: 41 – 48.
9. Jaroń B. 1936. Torfowisko z kulturą łużycką w Biskupinie, [w:] Osada bagienna w Biskupinie, w pow. Żnińskim. Tymczasowe sprawozdanie z prac wykopaliskowych Instytutu Prehistorycznego U.P, w latach 1934 i 1935, red. J. Kostrzewski, Poznań: 21–27.
10. Jaroń B. 1938. Szczątki roślinne z wczesnego okresu żelaznego w Biskupinie (Wielkopolska), [w:] Gród prasłowiański w Biskupinie w powiecie żnińskim. Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników z lat 1934-1935, red. J. Kostrzewski, Poznań: 1–30.
11. Moldenhawer K. 1950. Szczątki roślinne z okresu żelaznego w Biskupinie, [w:] III sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie kultury łużyckiej w Biskupinie w powiecie żnińskim za lata 1938–1939 i 1946–1948, red. J. Kostrzewski, Poznań: 79–88.
12. Bieniek A. 2003. Trawy o małych ziarniakach z wczesnoneolitycznych stanowisk archeologicznych na Kujawach. [W: E. Zastawniak (red.) Paleobotanika na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku] Botanical Guidebooks 26: 249-266
13. Latałowa M. 1994. Gospodarka mezolityczna i początki rolnictwa na obszarze polskiego Pobrzeża Bałtyku w świetle danych palinologicznych Polish Bot. Stud. Guidebook Series 11: 135-153.
14. Makowiecki D. 2001. Hodowla oraz użytkowanie zwierząt na Ostrowie Lednickim w średniowieczu. Studium archeozoologiczne, Biblioteka Studiów Lednickich VI, Poznań.
Makowiecki D. 2003. Historia ryb i rybołówstwa w holocenie na Niżu Polskim w świetle badań archeoichtiologicznych, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Poznań.
Makowiecki D. 2008. Exploitation of Early Medieval Aquatic Environments in Poland and other Baltic Sea Countries: An Archaeozoological consideration. Atti Delle Settimane LV, Tomo Secondo. L’Acqua Nei Secoli Altomedievali. Settimane di Studio Della Fundazione Centro Italiano di Studi Sull’Alto Medioevo: 253-777.
Makowiecki D. 2008. Sturgeon fishing on Polish Lowland during Holocene, [w:] P. Béarez, S. Grouard et B. Clavel (red.) Archéologie du poisson. 30 ans d’archéo-ichtyologie au CNRS, Hommage aux travaux de Jean Desse et Nathalie Desse-Berset. Actes des XXVIIIe rencontres internationales d’archéologie et d’histoire d’Antibes, XIVth ICAZ Fish remains working group meeting, Éditions APDCA, Antibes, s. 327-339.
Makowiecki D. 2010. Wczesnośredniowieczna gospodarka zwierzętami i socjotopografia in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Studium archeozoologiczne, Mons Sancti Laurenti, t. 6, Toruń.

Więcej informacji

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 1201-AP-WZAS-S1 w USOSweb