Język staro-cerkiewno-słowiański z elementami gramatyki porównawczej 0703-s1B2Z-JSCS
1. Zagadnienia wstępne. Język scs. jako najstarszy literacki język Słowian [(a) powstanie języka scs.; przyczyny i przebieg misji wielkomorawskiej; liturgia słowiańska w okresie postcyrylometodejskim; (b) język prasłowiański a język scs.: pojęcie prajęzyka i rodziny językowej (ojczyzna języka pie., rodziny i grupy językowe; podział języków ie. na grupy kentum i satem); metody rekonstrukcji języka ps., problem pierwotnego zasięgu języka ps., czyli praojczyzny Słowian (metody badania, różnice w poglądach, problem wspólnoty bałto-słowiańskiej itd.); problem ojczyzny (dialektu wyjściowego) języka scs. i jego nazwy; (c) stadia rozwojowe języka scs., pojęcie kanonu scs. i redakcji; (d) zabytki scs., główne linie podziału].
2. Scs. alfabety. Zasób scs. samogłosek i spółgłosek i ich pochodzenie [(a) historia scs. pisma (czy istniało pismo pogańskich Słowian?; jaki alfabet został stworzony przez Konstantyna-Cyryla – różnice w poglądach i ich argumentacja; dowody Šafařika na starszeństwo głagolicy; dalsze losy głagolicy i cyrylicy); (b) zasady czytania liter cyrylskich; (c) zewnętrzna strona tekstów (podział tekstów ze względu na użyty materiał – rękopisy, inskrypcje, gramoty; zdobnictwo zabytków i rodzaje pisma – ustaw, półustaw, skoropis; (d) scs. system wokaliczny i konsonantyczny; pochodzenie ps. samogłosek (prawo wiązania iloczasu z barwą, prawo sylab otwartych; uprzednianie samogłosek tylnych po spółgłoskach palatalnych jako wynik działania prawa korelacji palatalności); zmiany w zakresie prozodii oraz wymowy samogłosek ě, ę, ą, y, i na obszarze południowosłowiańskim].
3. Palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych jako główny przejaw prawa korelacji palatalności [zjawisko palatalizacji: I, II, III – istota, kierunek zmian, wynik, różnice dialektalne].
4. Odmiana rzeczownika – typy scs. deklinacji; wpływy deklinacyjne [kryteria podziału: wg pie. i ps. tematu/wg rodzaju; cechy charakterystyczne poszczególnych typów deklinacyjnych: temat, rodzaj, końcówka N i G sg.; odzwierciedlenie procesów palatalizacyjnych w formach rzeczownikowych; przesunięcia w obrębie deklinacji na –o– i –jo– oraz –a– i –ja– jako skutek palatalizacji III; pochodzenie tzw. wtórnych końcówek rzeczownika; południowosłowiańskie zmiany deklinacyjne].
5. Zmiany fonetyczne w grupach z j i w grupie kt’(gt’) [połączenia j z samogłoskami, połączenia j ze spółgłoskami – palatalizacja przez jotę; zjawisko epentezy jako szczególny przypadek palatalizacji przez jotę; palatalizacja grupy kt’(gt’); kontynuanty grup: tj, dj, stj, skj, zdj, zgj, kt’(gt’) oraz l-epentetycznego w innych językach słowiańskich, głównie południowych].
6. Odmiana scs. czasownika – typy koniugacji [kryteria podziału – podział nadrzędny: wg tematu praes.; podział podrzędny – tzw. klasy czasownika: wg tematu inf.; podział wg Leskiena a podział wg Lehra-Spławińskiego; przegląd końcówek osobowych w poszczególnych typach koniugacyjnych; odzwierciedlenie procesów palatalizacyjnych w formach czasu teraźniejszego trybu oznajmującego; przykłady zmian w odmianie czasownika w czasie teraźniejszym w językach południowosłowiańskich].
7. Scs. tryb rozkazujący [formy syntetyczne i analityczne; zasady tworzenia; charakterystyczne przyrostki, ich pochodzenie i związek z przynależnością koniugacyjną czasownika; przegląd „końcówek”; odzwierciedlenie procesów palatalizacyjnych w formach imperativu; wariantywność form; współczesny południowosłowiański rozkaźnik z partykułą da].
8. Odmiana scs. zaimka [podział na zaimki nierodzajowe i rodzajowe; typy zaimków nierodzajowych: osobowe, zwrotny, pytające, nieokreślone; formy enklityczne zaimków: 1. i 2. os. oraz zwrotnego; typy zaimków rodzajowych: wskazujące, pytające, względne, dzierżawcze, nieokreślone; podstawowe wzory odmiany: wg tematów miękkich, wg tematów twardych; odmiana mieszana; zmiany fonetyczne na granicy: przyimek + zaimek; bułgarski i macedoński rodzajnik postpozycyjny, powstały na bazie dawnego zaimka wskazującego].
9. Odmiana i stopniowanie scs. przymiotnika [odmiana prosta, tzw. rzeczownikowa a odmiana złożona, tzw. zaimkowa; różnice strukturalne, znaczeniowe i składniowe między formami niezłożonymi i złożonymi; zmiany w złożonej odmianie przymiotnika – zanik joty interwokalicznej, asymilacja samogłosek, kontrakcja, haplologia, wyrównania analogiczne; stopniowanie regularne i nieregularne; charakterystyczne przyrostki stopnia wyższego; syntetyczne i analityczne formy stopnia najwyższego; współczesne formy comparativu i superlativu w językach południowosłowiańskich].
10. Scs. liczebnik i jego odmiana [podział na liczebniki: główne, porządkowe, zbiorowe; charakterystyka poszczególnych typów; przegląd końcówek; zasady łączenia liczebnika z rzeczownikiem – składnia zgody lub rządu; przykłady zmian w odmianie liczebnika w językach południowosłowiańskich].
11. Zmiany w zakresie samogłosek jerowych, grup przestawkowych i sonantów [pochodzenie i rozwój jerów; pozycja mocna i słaba; pozycja napięta; redukcja i wokalizacja jerów; przypadki asymilacji jerów; rozwój grup przestawkowych: nagłosowych i śródgłosowych; uzależnienie zmiany w grupach nagłosowych od intonacji; odstępstwa od przestawki; pochodzenie i rozwój sonantów; sonanty a zwykłe połączenia samogłosek jerowych ze spółgłoskami płynnymi; zmiany intonacyjne, kontynuanty jerów, grup przestawkowych i sonantów w innych językach słowiańskich, głównie południowych].
12. Scs. czasy przeszłe proste – imperfekt i aoryst [znaczenie, struktura, funkcja, stosunek do innych czasów w językach słowiańskich i niesłowiańskich; tworzenie form imperfektu od czasowników reprezentujących różne typy koniugacyjne; tworzenie 3 typów aorystu – asygmatyczny, sygmatyczny I, sygmatyczny II – od czasowników różnych koniugacji; odzwierciedlenie procesów fonetycznych w formach imperfektu i/lub aorystu: i, u, r, k (g) + s + A ≥ x lub A + s + A ≥ x, palatalizacja I, wzdłużenie samogłosek rdzennych, uproszczenia grup spółgłoskowych, ściągnięcia samogłosek; losy imperfektu i aorystu na słowiańskim południu].
13. Scs. imiesłowy [imiesłowy czynne – charakterystyka poszczególnych typów: part. praes. act., part. praet. act. I, part. praet. act II – struktura, zasady tworzenia, odmiana, znaczenie, pełnione funkcje; imiesłowy bierne – charakterystyka poszczególnych typów: part. praes. pass., part. praet. pass. – budowa, tworzenie, znaczenie, pełnione funkcje, odmiana].
14. Czasownikowe formy złożone [perfectum, plusquamperfectum, futurum I i II, conditionalis, passivum – budowa, znaczenie; czas przyszły ze słowem posiłkowym „chcieć” lub „być” i in. odpowiedniki scs. czasownikowych form złożonych w językach południowosłowiańskich].
15. Wybrane zagadnienia ze scs. składni [ważniejsze konstrukcje składniowe: składnia zgody wg znaczenia w związku głównym, forma orzecznika, dopełnienie sprawcy, przydawka celownikowa, podwójny biernik, miejscownik bezprzyimkowy, dativus absolutus, dativus cum infinitivo, accusativus cum infinitivo, supinum – struktura, znaczenie].
Efekty kształcenia
Student opanowuje teoretyczne i praktyczne podstawy z zakresu grafii, fonetyki i fonologii oraz morfologii i składni języka staro-cerkiewno-słowiańskiego; przyswaja ogólne wiadomości na temat społeczno-kulturowych i politycznych uwarunkowań powstania i rozwoju piśmiennictwa scs.; rozpoznaje i wyjaśnia procesy językowe ps. odzwierciedlone w formach scs. oraz wiąże je z odpowiednimi ps. prawami językowymi; przeprowadza analizę fonetyczną, morfologiczną i składniową kanonicznego tekstu scs.; zestawia cechy charakterystyczne języka scs. z cechami innych języków słowiańskich (głównie południowych) oraz wskazuje na podobieństwa i różnice między nimi.
Kryteria oceniania
Ocena ciągła (aktywny udział w zajęciach konwersatoryjnych); pisemne prace zaliczeniowe (kolokwia śródsemestralne); egzamin (ustny lub pisemny).
Literatura
a. obowiązkowa:
1. Bartula Cz., Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym, Warszawa 2006 (i starsze).
2. Friedelówna T., Łapicz Cz., Język staro-cerkiewno-słowiański, Toruń 2008.
b. uzupełniająca
1. Eldarov G., Święci Cyryl i Metody – ojcowie teologii słowiańskiej, [w:] Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Studia i dokumenty), cz. 1: Studia, red. J. S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991, s. 45-54.
2. Hamm J., Staroslavenska gramatika, Zagreb 1970.
3. Kmietowicz F., Kiedy Kraków był „Trzecim Rzymem”, Białystok 1994.
4. Mańczak W., Pochodzenie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego a Kodeks Zografski, 2006.
5. Mareš F. W., Pierwszy słowiański język literacki i początki piśmiennictwa słowiańskiego, Kraków 1994.
6. Мирчев К., Старобългарски език, София 2000.
7. Moszyński L., Między patriarchatem w Konstantynopolu a arcybiskupstwem w Salzburgu, [w:] Cyryl i Metody – Apostołowie i Nauczyciele Słowian (Studia i dokumenty), cz. 1: Studia, red. J. S. Gajek, L. Górka, Lublin 1991, s. 35-44.
8. Moszyński L., Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006 (lub1984).
9. Naumow A., Pasterze wiernych Słowian: święci Cyryl i Metody, Kraków 1985.
10. Николић С., Старословенски jезик, Београд 1980.
11. Панић М., Старословенска хрестоматиjа, Београд 2001.
12. Stieber Z., Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa 2005.
13. Wójtowicz M., Początki pisma słowiańskiego, Poznań 2000.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: